Lluniodd y llwyodraeth cynllun manwl ymlaen llaw oedd yn trefnu’r manylion lleiaf yn ofalus. Mae ffynhonnell A5 yn ategu hyn. Mae’n poster neu’n daflen swyddogol gan y llywodraeth i ddweud beth oedd angen ar ymgilwyr ar gyfer eu taith e.e. mwgwd nwy, brwsh dannedd a chrib a.y.y.b. Mae’r ffynhonnell yn ddibynadwy oherwydd ei fod yn ffurfiol ac yn dangos bod y llywodraeth wedi ceisio paratoi’r wlad yn drylwyr.
Fel arfer ymgilwyr oedd plant ysgol, mamau a phlant ifanc, menywod feichiog, athrawon a phobl dall ac anabl. Dangoswyd hyn yn y ffynhonnell isod sy’n danogs niferoedd y bobl cafodd eu ymgilio:
Cafdd yr ymgilwyr eu danfon o ardaloedd ymgiliad (dinasoedd a threfi pwysig e.e. Llundain). Roedd yr ardaloedd yma’n debygol o fod yn targedau o fomio Almaenig. Cafodd yr ymgilwyr eu danfon i ardaloedd derbyniad lle roedd bomio yn annhebygol e.e. cefn gwlad ac enwedig yng Nghymru. Mae llyfr ‘Carrie’s War’ (gan Nina Bowen, 1973) yn cadarnhau hyn oherwydd mae’n nofel am frawd a chwaer yn cael eu ymgilio i Gymru. Er nad yw’n ddibynadwy oherwydd cafodd ei ysgrifennu i dreu adloniant ac nid yw’n ffeithiol gywir mae’n creu naws ac awyrgylch y cyfnod.
Cafodd yr ymgiliad effaith gwahanol ar yr ymgilwyr a’r teuluoedd yr oeddynt yn aros gyda. Profiadau negyddol iawn y gafodd rhai. Mae’r ffynhonnell yn dweud y cafodd nifer o ymgilwyr problemau i gartrefu yn y wlad. Mae’n dweud hefyd bod y teuluoedd a derbyniodd y plant wedi syfrdanu o weld eu hymddygiad. Mae’n ffynhonnell ysgrifenedig a ysgrifenwyd gan David Taylor (Hanesydd modern) yn ei lyfr ‘ Mastering Economic and Social History’ (1988). Mae’r ffynhonnell yn ddibynadwy oherwydd mae’r awdur yn hanesydd proffesiynol sydd wedi casglu cryn dipyn o dystiolaeth cynradd ac wedi dod i gasgliad ar sail y dystiolaeth honno. Ond dyw’r darn bach yma o dystiolaeth ddim yn ddigonol i wybod popeth am yr ymgilwyr. Mae’n pwysleisio ochr dywyll yr ymgiliad ac nid yn sôn am unrhyw profiadau da.
Ar yr ochr arall cafodd rhai ymgilwyr a’r teuluoedd proiadau positif, fel mae ffynhonnell A6 yn cyfleu. Mae’n dangos plant yn mwynhau ond yr ydwyf yn amheus iawn ohono oherwydd ffotograff y gafodd ei cyhoeddi gan y llywodraeth yw hi. Mae’n bosib y gafodd ei cyhoeddi i blesio rhieni a’u gwneud yn llai pryderus. Felly nid yw’r ffynhonell yn ddefnyddiol iawn.
Profodd pob un o’r ymgilwyr o’r teuluoedd profiad personol gwahanol. Profiad erchyll y gafodd fam un o’r teuluoedd yn ffynhonnell A3, “The children went round the houde urinating on the walls…they took no notice and our house stank to high heaven.” Er y death y tystiolaeth yma o gyfweliad yn 1988 rwy’n siwr na fydd y fam wedi anghofio prif ffeithiau ei phrofiad hi oherwyddd ei fod yn cofiadwy iawn.
Un canlyniad arall yr Ail Ryfel Byd ar fywyd gartref yng Nghymru a Lloegr oedd dogni. Dogni oedd polisi’r llywodraeth o rannu’r cyflenwadau bwyd, dallad a phetrol yn deg rhwng pawb. Mae ffynhonnell B4 yn cyhoeddiad swyddogol sy’n tsytiolaeth ddafnyddiol iawn i egluro y ddogni o ddillad. Mae dyfyniad gan Phyllis James, gwraig tŷ, yn helpu i esbonio sut roedd rhaid i bobl addasu eu bywydau oherwydd dogni, “Stockings were hard to get…to make up for this we made a liquid leg lotion.” Mae hyn yn ddibynadwy oherwydd ei bod wedi byw yn ystod y cyfnod er, mae hi’n siarad yn yr amser gorffennol sy’n golygu ei bod hi wedi anghofio rhai pethau.
Penderfynnodd y llywodraeth cyflwyno dogni oherwydd roeddynt wedi dysgu o brofiad y Ryfel Byd Cyntaf ac yn gwybod y byddai cyfyngiadau ar y cyflenwdau o fwyd a dillad ac hefyd prinder o arian i dalu am fewnforion. Roedd ‘U-boats’ Amlmaenig hefyd yn boddi llongau yn cario cyflenwadau o America. Nid oedd y llywodraeth am i brisiau codi yn rhy sydyn nac i unrhywun llwgu. Mae fynhonnell B1 yn dangos y rhesymau dros gyflwyno dogni mewn poster gan y llywodraeth. Mae’n ddibynadwy oherwydd ei fod yn tystiolaeth swyddogol. Mae’n dangos paratoadau’r llywodraeth a’u bod yn sylweddoli bod angen mynd i fanylder.
Cafodd dogni effeithiau positif a negyddol ar y bobl garter. Un effaith da y gafodd oedd bod pobl yn tyfu llysiau. Roedd hyn oherwyddd yr ymgyrch ‘Dig for Victory’. Roedd llysiau yn cael eu tyfu ymhobman. Positif arall oedd bod deiet yn poblogaeth yn llawer fwy iach nag yr oed o’r blaen. Mae ffynhonnell B” sy’n hysbyseb ym mhapur newydd y Western Mail (1939) yn dweud wrthym pa fwydydd cafodd eu dogni. Yn ol yr hysbyseb rhain oedd: menyn, margarin, siwgr, brasterau coginio, cig yn cynnwys bacwn a ham. Mae rhain i gyd yn pethau gyda un ai llawer o siwgr, braster neu halen. Gan ddogni bwydydd fel hyn ac oherwydd roedd pobl yn tyfu mwy o lysiau, roedd ansawdd deiet pobl yn well.
Ond, cafodd dogni effaith ddrwg ar bobl hefyd. Roedd byw gyda’r cyfyngiadau bwyd yn gallu mynd yn ddilas iawn, felly mi oedd pobl yn cael eu temptio i blygu’r gyfraith ychydig os oedd cyfle i gael tipyn o’r fwydydd a dognwyd fel cig neu siwgr. Felly, trwy gydol y rhyfel roedd y Farchnad Ddu yn lewyrchus iawn. Mae Megan Thomas, 10 oed, yn cyfeirio at y Farchnad Ddu yn paragreff olaf Ffynhonnell B5, “all through the war, things kept ‘appearing’ in our house…a seven pound tin of butter, which for some reason we had to keep in the bath.” Sonoidd Megan bod y llywodraeth yn ddefnyddio posteri propaganda yn erbyn y Farchnad Ddu. Roedd ei thad wedi derbyn nwyddau oedd wedi cael eu dwyn ac mi oedd yn ymwybodol o hyn Cafodd y ffynhonnel ei greu ar ol y cyfnod. Cyfweliad a phlentyn yw hi ac maent yn bosib ei bod hi wedi gorliwio neu or-ddweud pethau. Felly oherwtdd hyn nid yw’r ffynhonnell yn gwbwl ddibynadwy.