Yn amlwg wrth y ffynhonnell cynt roedd yna newidiad yn fywyd yr ifanc. Nawr roedd gan yr ifanc mynediad i wybodaeth am ffasiynau y byd, doedd plant y trefi bychan Cymru ddim yn unig, yn gwybod dim am y newidiadau ym myd cerddoriaeth a masnach y byd. Roedd pobl ifanc Cymru y nawr medru fod yn ddarn ôr symudiad bydeang tuag at ryddid. Roedd plant yn gwylio’r teledu talu am setiau radio a siarad i’w ffrindiau am ffasiwn y dydd, doedd pethau nawr ddim yn dilyn patrwm pendant ei cyndeidiau, gyda bygythiad rhyfel ar eu pennau. Roedd y chwedegau yn amser o newid mawr yn fyd eang, roedd yna chwyldro yn fywyd yr ifanc yn America, Lloegr a gweddill Ewrop. Roedd yr ifanc yn gwisgo dillad byrrach, gwrando ar gerddoriaeth newydd bandiau roc fel y ‘Beatles’ ac ‘The Rolling Stones’.
Mae ffynhonnell A3, sydd eto o law Gareth Elwyn Jones a ysgrifennwyd yn 1995, yn cadarnhau fy marn i, roedd yna newidiad mawr, ac y rheswm am hyn oedd gormes yr oedolion, roedd oedolion yn rheoli y clybiau ieuenctid y neuaddau dawns ar ffilmiau, roedd yr ifanc eisio gwrthryfela yn erbyn hyn felly sefydlwyd steil newydd. Hefyd roedd gan yr ifanc fwy o arian i dalu am setiau radio ayyb, golygir hyn bod mwy o gyfle i wrando ar gerddoriaeth felly datblygodd diwydiant cerddoriaeth i hybu y gweddnewidiad. Mae ffynhonnell A4 â ffynhonnell A5, sef llun o’r ‘Beatles’ a lyriciau ‘The Rolling Stones’ yn profi y newidiad yma, hefyd mae’n dangos er y newid mawr roedd yr ifanc dal yn Geidwadol i gymharu ag ni heddiw, mae’r lyriciau yn dangos nad oedd yr ifanc yn gwerthfawrogi gormesiad yr oedolion ‘I can’t get no satisfaction’. Mae’r holl luniau eraill yn profi hyn hefyd. Mae ffynhonnell A6, sef ystadegau, yn fy marn i dydy e ddim yn ddibynadwy, nid ydych yn gwybod pwy a ofynnwyd, nag faint, nid ydynt yn ganlyniadau Censws felly nid ydyn yn ddibynadwy.
Yng Nghymru sbardin arall y gweddnewidiad yma ‘Tryweryn’, lle foddwyd dyffryn er mwyn cyflenwi dŵr i fobl Lerpŵl. Mae ffynhonnell B1, sef erthygl o’r ‘Western Mail’ ar yr 17ed o Fedi 1956, yn awgrymu mai nid yn uniongyrchol oherwydd y cynlluniau ar gyfer boddi Tryweryn oedd wedi poeni y Cymry, ond agwedd y bobl oedd am wneud e, e.e. ‘Liverpool Corporation’s high-handedness’. Hefyd mae’n flin iawn ar fwriadau Lerpwl, sydd am werthu y dŵr ymlaen. Rwy’n credu bod yr erthygl yma yn ddibynadwy iawn, mae’n cynnwys ffeithiau nid barn, fel a ddywedwyd yn gynharach mae y ‘Western Mail’ yn bapur gwrth cenedlaetholwyr, a ddywedwyd yn glir bod hwn ddim yn fater o genedlaethyddiaeth, ‘…which has nothing to do with nationalism.’, felly ni fyddai y papur gyda barn ddrwg o’r Saeson cyn dechrau, mae erthygl gritigol ôr saeson mewn papur tebyg i’r ‘Western Mail’ yn profi heb amheuaeth bod yna wrthwynebiad cryf. Wnaeth Tryweryn cynhyrfu llawer ôr Cymraeg ynglyn ag agwedd y Saeson, wnaeth pobl dechrau gwrthryfela yn erbyn gormes yr iaith Saesneg. Mae ffynhonnell C1 yn dangos ffigurau o siaradwyr Cymraeg yng Nghymru o’r flwyddyn 1901 i 1981. Mae’r ffigur yn gostwng yn raddol, o bron hanner, 49.5%, yn 1901 i ffigur bychan iawn o 18.9% yn 1981. Er bod y ffigurau yma yn sicr yn gywir ac yn cynrychioli Cymru i gyd, nid ydynt yn hollol ddefnyddiol i’n defnydd ni, efallai fod poblogaeth Cymru yn cynyddu, gyda phobl yn symud mewn iddo o wledydd eraill, gallai fod y nifer o fobl yn siarad Cymraeg yn aros yn gyson, neu hyd unoed cynyddu, does dim modd dweud gyda’r ffigurau yma.
Effaith y chwildro yng Nghymru oedd mwy o ryddid i mynegi eich hun, cynyddodd y nifer o brotestiadau, gan roedd nawr mudiad oedd yna i amddiffyn yr iaith Gymraeg, sef ‘Cymdeithas yr Iaith’, a sefydlwyd yn y chwedegau cynnar. Roedd lluoedd o fobl yn barod i sefyll lan dros eu hiaith, ddim yn barod i dderbyn llythyron a arwyddion ffyrdd yn Saesneg. Mae ffynhonnell C2, sef dyfyniad o araith ‘Tynged yr iaith’ gan Saunders Lewis 1962, yn dangos ei gofynion yn glir, ‘..papurau treth yny Gymraeg..’, ‘..na thelir trwyddedau blynyddol oddieithr eu cael yn Gymraeg’, ‘..papur etholiad a phob ffurflen swyddogol yn ymwneud ag etholiadau lleol neu seneddol yn Gymraeg’ a ‘Codi’r Gymraeg yn brif fater gweinyddol y dosbarth a’r sir…’ Roedd protest cyntaf ‘Cymdeithas yr Iaith’ ar fônt ‘Tre-fechan’ yn Aberystwyth yn 1963, lle ataliwyd ceir rhag croesi, hwn oedd y briffordd rhwng De a Gogledd Cymru ar y pryd, a phrif wythïen trafnidiaeth a chyfathrebu y dref. Yn amlwg cafodd hyn effaith fawr ar gweithredaeth y dref. Wnaeth ymateb pobl ifanc y dref dangos nad oedd y chwyldro wedi effeithio ar bawb, aeth gang weddol fawr o fechgyn y dref draw i’r bont a’i gorfodi i adael, dengys hyn bod rhai o fobl ifanc Cymru dal yn credu yn yr hen foesau mae y bobl oedd yn rhedeg y wlad oedd yn iawn, ac roedd yn anghywir i gwestiyna eich goreuon. Mae ffynhonnell C3 yn llun ôr protestwyr. Roedd ifanc Cymru ddim yn ofn y sefydliad rhagor, roeddent yn barod iawn i wrthryfela yn erbyn eu rhieni, ac hyd unoed yr heddlu, yn brotest cyntaf ‘Cymdeithas yr Iaith’ arôl symud o’r bont aethant i’r orsaf heddlu, lle gludwyd posteri i’r drysau, i ddweud y gwir prif amcan y protestwyr oedd cael i’w harestio a dwyn cyhoeddusrwydd i’w achos.
Yn y chwedegau cododd poblogaeth Plaid Cymru yn sydyn. Cyn hynny doedd neb yn credu bod gobaith gyda Plaid Cymru newid dim, on gyda’r newid yn agwedd bod y person bychan yn medru gwneud gwahaniaeth wnaeth pobl dechrau cefnogi y blaid, ac enillodd Gwynfor Evans sedd gyntaf Plaid Cymru y Caerfyrddin ar yr 14eg o Orffennaf 1966. Welodd pobl Plaid yn ennill am y tro gyntaf, cododd hwn fwy o hyder yn y Cymry Cymreig fod yna obaith i Plaid ennill mwy o seddi ar draws Cymru. Soniwyd ffynhonnell C7 am hyn, sef darn o lyfr John Davies, ‘Hanes Cymru’ a gyhoeddwyd yn 1990. Mae John Davies yn hanesydd proffesiynol, ac mae’n dangos golwg gwrthrychol ffeithiol o ddigwyddiadau y cyfnod, heb adael i’w gredo ddod yn ffordd ei ysgrifen. Credaf fod ffynhonnell C7 yn un ddibynadwy, nid yn unig oherwydd bod John Davies yn ddyn sydd yn adnabyddus am fod yn hanesydd o fri, ond hefyd oherwydd ysgrifennwyd yn 1990, mae ganddo’r fantais o gael mynediad i gyd o ffigurau yr amser, gan ddynodi ffeithiau yn blaen a chlir.
Danfonnodd y cynydd yma yng nghefnogaeth ‘Cymdeithas yr Iaith’ a ‘Phlaid Cymru’ ofn i reolwyr y sefydliadau, e.e. ‘Ymweliad Harold Wilson a thref Caerfyrddin, a’i addewid y câi bont newydd ei chodi dros afon Tywi i ryddhau’r llif traffig a dagai’r dref.’ Cefais y dyfyniad uchod o ffynhonnell C8, sef darn o lyfr Gwynfor Evans, sef fel a ddywedwyd uchod, enillwr sedd cyntaf Plaid Cymru.
Erbyn diwedd y chwedegau mae ffynhonnell C9, sef dyfyniad eto o lyfr yr hanesydd John Davies yn dangos bod Prydain wedi mynd y nôl i fod yn fwy Ceidwadol, does ddim rheswm pam, un awgrym y oherwydd bod yna newid yn yr economi. Ond erbyn diwedd y chwedegau aeth ‘Cymdeithas yr iaith’ a ‘Plaid Cymru’ yn llai a llai poblogaidd, roedd pobl yn anghytuno yn gryf a ffyrdd treisgar ‘Byddin rhyddid Cymru’, roedd pobl yn credu mewn heddwch a rhyddid i bawb, doedd setio bomiau ddim yn apelio at brotestwyr gwrth fom. Wnaeth gweithgareddau drwg y fyddin, a oedd yn cael i’w cyflawni gan nifer bychan iawn o fobl eithafol adlewyrch yn ddrwg ar ‘Cymdeithas yr Iaith’ a ‘Phlaid Cymru’.
Yn 1968 cafodd Cymru sianel annibynnol ei hun, HTV, er efallai nad oedd yn Gymraeg fedrai nawr cynrychioli Cymru, gan ddangos ein diwylliant ar deledu, roedd hyn yn feddiant mawr i ‘Cymdeithas yr Iaith’ er nad oedd yn mynd digon pell. Pan roddwyd y tocynnau bychan yma i’r Cymry, a rhoddwyd llawer mwy o sylw iddo yn y senedd dechreuodd pobl fynd yn fodlon eto, dechreuwyd mynd y nôl fyw bywyd hapus, heb eisiau ffys.