Ond, ar y llaw arall, nid y teledu oedd unrhyw gyfrwng adloniant yn y chwechdegau. Mae ganddo ychydig o safbwynt oherwydd fod Gareth Elwyn Jones yn arbennigwr hanesyddol Cymraeg, a’i bwnc arbenigol yw Cymraeg a Chymreictod. Mae’n amlwg fod gan yr awdur safbwynt – yn erbyn y saeson – oherwydd mae ef/hi yn beio rhaglennu Saesneg am dadfeiliad yr iaith Gymraeg.
Cefnogir y wybodaeth yma wrth i ffynhonell A3 sôn am newid cymdeithasol. Mae’n ffynhonell cryf oherwydd fod yr awduron eto wedi gorfod gwneud ymchwil. Ond, ar y llaw arall, mae’n ffynhonell wan oherwydd nid yw’n sôn am pawb, a nid yw’r ffeithau’n llawn oherwydd arolwg yw hi. Mae yna ddau olygydd, felly gall y ffynhonell innau fod yn fwy neu’n llai rhagfarnllyd. Ond, mae’r ddau ohonyn nhw’n Cymru Chymraeg, ac yn arbenigo yn eu pwnc, felly mae ‘na awgrym eu fod nhw’n rhagfarnllyd o blaid Cymru.
Mae’r ffynhonell yn sôn am ieuenctid yn glynnu at eu harferion a traddodiadau i fynu at 10 mlynedd ar ôl y rhyfel gan fod y tradodiadau wedi ei osod gan y genhedlaeth hyn – cenhedlaeth a oedd gan atgofion o’r dirwasgiad yn ffres yn eu meddyliau. Ond, wrth i amser fynd heibio, newidiodd hyn gan fod sefyllfa ariannol ieuenctid wedi gwella. Roeddent yn prynu setiau radio, gramaffônau, a thocynnau mynediad er mwyn annog y gweddnewidiad.
Cawn enghraifft o lun y “Beatles” a welwn fod enghraifft o ffasiwn yn newid. Roedd ganddyn nhw wallt hir – anarferol i ddynion, a fe wisgo’n nhw cotiau heb coleri, eto’n anarferol o draddodiadau ffasiwn. Mae’n amlwg i wybod fod Y “Beatles” yn iconnau’r chwechdegau ac felly’n ddylanwadol or ieuenctid. Ond, nad oedden nhw wedi dylanwadi pawb. Mae’r llun yn ddibynnol oherwydd nid oedd gan lluniau or cyfnodyna y tueddiad o ddweud celwydd – er ei fod hi’n bosibl. Mae’r llun o’r dorf yn dangos fod y “beatles” yn boblogaidd er does ganddyn ni ddim tystiolaeth i ddangos y “beatles” yw achos yr holl cynhyrf. Gwelwn sefyllfa’r ffotograffydd yma, fe welwn ni beth mae’r ffotograffyd eisiau ni i weld.
Yn rhan (ii) o ffynhonell A4, fe welwn enghraifft arall o ffasiwn yn newid. Daeth cyflwyniad y sgirt mini, sef darn o ddilledyn hollol anarferol i’r hen tueddiadau ffasiwn. Cymerodd menywod balchder yn eu ymddangosiad, ac aeth pethau’n dynach ac yn fyrach.
Tueddiadau ffasiwn eraith a wnaeth newid, oedd fod menywod yn gwisgo jins, sef trowsus gweithio dynion. Roedden nhw’n ffasiynol, yn para, ac yn ffordd arall o ennill yn erbyn tueddiadau traddodiad. Mae llun (iii) hefyd yn dangos ymladd yn erbyn tueddiadau traddodiad. Mae’r ‘hipis’ neu plant y blodau wedi casglu yn Hyde Park i ganu, dawnsio, a protestio’n di-drais dros pethau fel rhyfel Vietnam a hawliau merched a pobl du.
Roedd pethau syml fel geiriau caneuon yn gallu gwneud dylanwad enfawr ar ieuenctid. Mae ffynhonell A5 yn dangos geiriau can gan Mick Jagger a Keith Richard, ac mae’r can yn son am anhapusrwydd pobl efo’u bywydau, oherwydd nid oedd ganddyn nhw ddigon o ddychymig, a fod eu rhieni yn anghytuno efo’u ffordd o fyw. Mae’n ddibynadwy oherwydd barn Mick Jagger yw’r geiriau, a fe ysgrifennodd nhw ar y pryd. Roedd llawer iawn o bobl yn hoff o’r Rolling Stones , ond nid oedd pawb yn eu hoffi. Efallai fod ‘na ychydig o rhagfarn oherwydd roedd Mick Jagger yn ifanc ac yn gwrthrhyfela yn rbyn hen arferion.
Er hyn i gyd, roedd rhai traddodiadau dal i bara, fel yr eisteddfod. Mae yna sôn am lwyddiant yr eisteddfod yn 1964 yn ffynhonell A1. mae’n son am y niferoedd o bobl a wnaeth troi i fynu a cymryd rhan, yn glynnu at traddodiad ac yn cael hwyl yn y mwd a’r glaw. Mae’r ffynhonell yn ddibynadwy oherwydd ysgrifennwyd yr erthygl yn y cyfnod. Ond, ar y llaw arall mae erthyglau papur newydd yn tueddu plygu’r gwir fel bod eu safbwynt nhw’n medru cael ei profi, au pwynt yn cael ei cymryd i’r eithaf. Nid oes ganddo llawer o safbwynt, os dim o gwbl, a nid ydy’n rhagfarnllyd. Mae’n erthygl mwy neu lai cwbl ffeithiol.
Er bod y ffynhonell yma yn dweud ac yn dangos fod cymdeithas ddim wedi newid, mae’r arolwg a ddaliwyd yn ffynhonell A6 yn cefnu hyn. Mae’n sôn am rhyddid newydd yr ieuenctid, ac yn ei ddisgrifio fel myth. Mae’n dangos gan ddefnyddio graff fod trefn a patrwn di-newidol yn digwydd. Mae’r arolwg yn rhoi ffeithiau i ni, ond dim ond rhai canlyniadau sy’n cael ei rhoi. Nid oedd pawb wedi cael eu gofyn, felly nid yw’n ddibynol. Nid oedd yn orfodus i’r plant rhoi yr ateb cywir i lawr, gallen nhw ysgrifennu unrhywbeth oherwydd nid oedd cosb os oedden nhw’n dweud celwydd.
Efallai cymerwyd yr arolwg barn mewn lle uwch neu is-raddol, neu yn ymyl prifysgol lle roedd y myfyrwyr yn fodlon gweithio. Nid yw’r ffynhonellau yn gryf oherwydd arolwg barn ydyw, ond mae ‘na fwriad iddo sef i ddarganfod rhai ffeithiau. Doedd dim pawb yn cymryd cyffuriau, ymuno a’r mudiad yr hipis, neu addoli caneuwyr roc a roll. Nid oedd pob agwedd wedi newid, nid oedd pob person wedi newid, ond fe neidodd rhai pethau’n ddramatig iawn.
Yn Ogystal a’r newidiadau cymdeithasol a ddigwyddoddd yng Nghymru yn y chwechdegau, fe ddigwyddodd llawer o ddigwyddiadau i achosi newidiadau gwleidyddol: boddiad Cwn Tryweryn yw un esiampl. Canlyniad y ddigwyddiad o foddi cwm tryweryn oedd protest. Adeiladodd llawer o gasineb, a ddaeth cariad at cenedligrwydd yn arf beryglus iawn.
Hanes cwm tryweryn oedd fod y dinas diwidiannol Lerpwl wedi dewis Cwm Tryweryn fel lleoliad ar gyfer adeiladu cronfa dwr. Nid y ffaith fod y lleoliad yng Nghymru oedd problem pob protestwr, ond y ffaith fod Lerpwl wedi “anghofio” gofyn os oeddent yn cael caniatad i foddi’r cwm.
Fe gododd llawer iawn o wrthwynebiad yn erbyn dewisiad cyngor lerpwl, ond bwriad Lerpwl oedd i gael cyflenwad ychwanegol o ddwr i fwydo’r diwydiant cyfoes a oedd yna. Ymladdodd llawer yn erbyn hyn oherwydd dywedir y Western Mail fod gan Tryweryn y potensial i ddenu diwydiant eu hyn yn y dyfodol. Hefyd, roedd ‘ne ddigon o ddwr i’w gael yng nghronfeudd fel Derwenwater, Grasmere, Windermere a Haweswater. Os fu lerpwl yn cael ei ffordd buasai 8000 o fywydau “livestock” yn cael eu trywannu, fforestri yn cael eu diwygio a tiroedd ffermio yn cael eu golli. Fedrwn ymddiried yn y ffeithiau yma oherwydd fe ddaethon nhw o erthygl Western Mail o 1956. Er fod tueddiad gan papuron newyyd i droi’r stori i’w melyn eu hyn, nid yw’r erthygl yn dangos safbwynt. Ar yr un llaw, dywedir fod breddwydion diwydiannol Tryweryn am gael eu trywannu, ond ar y llaw arall mae’n son fod y teimlad o gasineb ddim byd i wneud efo cenedligrwydd.
Fe geisiodd pobl lleisio’u barnau am ffawd Tryweryn, fel Dr. Gwynfor Evans, Dr Tudur Jones a Mr David Roberts pan aethon nhw i eistedd ymysg aelodau cyngor Lerpwl. Pan ddaeth y pwnc o Gwm Tryweryn i fynu, cafodd ei ddelio efo fel pwnc llosg a oedd yn sicr o ddigwydd. Pan sefodd y tri dyn i fynu i ddechrau lleisio’u barnau, fe ddechreuodd yr aelodau dilyn un dynes mawreddog o’r enw Mrs. Bessie Braddock wrth iddi creu ffwdan yn gwneud swn efo’u desg. Yn y pendraw, fe ddaeth yr heddlu i gymryd y dynion i ffwrdd oherwydd y ffwdan roedden nhw’n eu achosi.
Fe gredwn ni’r ffeithiau yma er fod safbwynt gan y dynion. Mae nhw i gyd o statws uchel ac mae parch yn cael eu ddangos tuag atynt. Mae’r ffynhonell a cymerwyd y wybodaeth yma, B2, yn ffynhonnell cryf oherwydd mae’n dangos y ffordd roedd gwrthwynebwyr yn cael ei delio efo yn Lerpwl yn amser y protestio, ac mae’n ddibynnadwy oherwydd doedd gan Dr. Gwynfor Evans ddim rheswn i guddio – er ei fod siwr o ddangos safbwynt personol. Os oedden ni am gwestuynnu unrhyw ffaith, allen ni ofyn i unrhyw un o’r tri dyn, neu Mrs. Bessie Bradock ei hyn.
Roedd llawer o bobl wedi protestio yn erbyn y symudiad gan protesio di-drais, a terfysgion treisiol. Enghraifft o derfysg di-drais yw ffynhonell B3, sef llun o plant a menywod yn dal posteri efo slogannau yn lleisio’u barnau, slogannau nad oedd yn rhy ymosodol, ond digon cryf i gael eu bwriad drostodd.
Mae ‘na engreifftiau o terfysiadau a protestiadau treisiol iawn, fel mudiad M.A.C sef mudiad amddiffyn Cymru. Yn ôl Owain Williams, bwriad y mudiad oedd defnyddio trais yn erbyn eiddio fel tacteg yn erbyn gormes y sais. Yn llyfr Owain Williams – cysgod Tryweryn 1975, mae’n son am y mudiad yn gosod bom i ffwydro safle’r blaid a oedd o blaid y dewisiad o foddi’r cwm. Gall y ffynhonell yma gael ei gredu, ond ar y llaw arall mae teitl ei lyfr yn awgrymu safbwynt cryf iawn yn erbyn y saeson a ‘u cynllyniadau.
Ar y llaw arall, ni newidiodd y ddigwyddiad foddi Cwm Tryweryn agweddau llawr o bobl nid oedd wedi effeithio ganddi. Wrth gwrs, roedd trigolion tryweryn ei hyn yn grac, ond ni chafodd effaith ar drigolion De Cymru, felly nid yma oedd digwydd gwleidyddol mwyaf y chwechdegau i pob un aelod o Gymru. Dywedir gan rhai fod y chwechdegau yn degawd dramatig iawn i Gymru a’r byd, a un agwedd arall wnaeth newid oedd teimliadau pobl tuag at yr iaith gymraeg a chenedligrwydd.
Mae ffeithiau ganddom or ffurflennu “census” fod yr cannrannau o bobl sy’n medru siarad yr iaith gymraeg yn dirywio’n gyflym yn mhob rhan o’r Wlad. Er enghraifft, mae’r canran o’r bobl yn Sir dinbych yn 61.9% yn 1901, 48.5% yn 1931, a 34.8% erbyn 1961. Trwy Cymru i gyd roedd 49.9% or boblogaeth yn medru siarad cymraeg yn 1901, ond roedd y ffigwr wedi gostwng i 26% erbyn 1961, sef bron hanneru. Mae’r gwybodaeth yma’n dod o ffynhonnell C1, a medrwn ddibynnu ar y ffeithiau yma oherwydd fod y ffurflennu “census” yn swyddogol, nid yw’n arolwg barn, ac mae canran uchel iawn, os na pawb yng Nghymru wedi cael eu gofyn.
Nid oedd pobl yn hapus am y sefyllfa yma, i rhai roedd dirywiad yr iaith yn meddwl dirywiad yr holl genedl. Roedd Saunders Lewis wedi darlledu darlith o’r enw ‘Tynged Yr Iaith’, sef darn yn rhoi ei farn cryf ef am y sefyllfa fel yr oedd yn y chwechdegau. Yn ol ffynhonnell C10, cyn i’r ffigurau ddod allan, fe wedodd “mi ragdybiaf y bydd y ffigurau a gyhoeddir yn sioc ac yn siom i’r rheini ohonom sy’n ystyried nad Cymru fydd Cymru heb Gymraeg.”
Dywedodd for rhaid ymladd a “trwy ddulliau chwyldro yn unig y mae llwyddo”. Ei farn ef oedd fod yr iaith yn llawer mwy bwysig na hunan lywodreath i Gymru, a roedd yn mynnu fod pob gwys i lys yn Gymraeg, a gwrtho talu trwyddedau blynyddol os nad oedden nhw’n Gymraeg a cwyno i’r postfeistr. Mae’r darn yma’n dod o ffynhonnell C2 a rydym yn cymryd y ffynhonnell i fod yn ddibynnol iawn oherwydd darn o’r darlith ei hyn ydyw. Cafodd ei ddarlledu ar y pryd, a cafodd pobl ei effeithio ganddo.
Cefnir y gwybodaeth uchod am y postfeistr gan ffynhonnel A3. Dangosir llun o fan y swyddfa’r bost yn cael ei stopio ar bont trefechan yn Aberystwyth. Felly, mae’r llun yma’n profi i ni fod pobl wedi cael eu effeithio gan ddarlith Saunders Lewis, a fe protestion nhw yn erbyn unrhyw a sefa yn eu ffordd i gael Cymru Cymraeg unwaith eto. Roedd teimliadau pobl yn cryf iawn am dyfodol yr iaith, roedden nhw’n mynnu ei fod e’n para, felly yn ôl ffynhonell C4 (i) roedden nhw’n barod i fynd i carchar. Roedd achosion llys ar profiad o fod mewn carchar yn beth cyffredin ymhlith y Cymry ifanc.
Mae’r symudiad yn erbyn diriwiad yr iaeth gymraeg yn cael ei ddisgrifio fel miliwraethus gan John Davies yn ffynhonell C5, a hefyd ddisgrifiwyd yr holl ddatblygiadau ddaeth o ganlyniad yr holl brotestio, fel y byd pop Cymraeg, yr ymdrech i sefydlu siop lyfrau, argraffdai, cwmniau recordio a chymdeithasau tai.
Roedd Tryweryn wedi gwneud i canhwyllau calonnau’r Cymry i losgi yn isel, ond ail-gynnair fflam fel y ddisgrifir yn ffynhonell C11. Dywedir yno fod ychydig fisoedd wedi etholiad 1966, daeth dwy fuddugoliaeth i’r cenedlaetholwyr. Ennillodd Gwynfor Evans y sedd yn is-etholiad Sir Gaerfyrddin, a cyhoeddwyd ffurflenni trwyddedau ceir modur yn y Gymraeg am y tro cyntaf. Cefnir y wybodeath yma gan ffynhonell C14, sef gwybodaeth yn dweud wrthom fod Lady Megan Lloyd George wedi marw, a fod Gwynfor Evans wedi ennill ei chadair yn
Roedd Huw T. Edwards wedi symud yn ôl ffynhonell C12 o’r blaid Lafur, i Blaid Cymru, a ddywedir fod y blaid methu cael ei ystyried fel ‘bunch of fanatic nationalists’ a roedd buddugoliaeth Gwynfor Evans yn 1966 yn sicrhau fod y Blaid yn cael ei gymryd yn Blaid ddifrifol unwaith eto. Yn y flwyddyn ddiweddarol pasiwyd y “Welsh Language Act”, sef adroddiad Hughes-Parry yn dweud fod statws y Gymraeg cyfreithiol yn bwysig iawn, a ddylai unrhywbeth sydd wedi ei wneud neu’i ysgrifennu yn y Gymraeg cael yr un rheolau cyfreithiol cael yr un grym os fydd ef wedi ei ysgrifennu yn saesneg. Ond, ysgrifennwyd John Davies fod y gefnogaeth i Blaid Cymru ar drai erbyn diwedd y chwechdegau. Dywedwyd hefyd fod Cledwyn Hughes o’r ysgrifenyddiaeth yn 1968 a phenodwyd George Thomas yn ei le, felly yn rhoi awgrym fod y llywodraeth wedi rhoi’r gorau i gymodi a chenedlaetholdeb. Felly, ar y cyfan, mae John Davies yn dweud wrthom ni yn ffynhonnell C9 fod y bobl wedi cael budduoliaethau, ond unwaith roedd y buddugoliaethau yna wedi setlo, a’r pobl yn arferi efo’r ffyrdd newydd, roedd y cefnogaeth wedi marw i lawr.
Dangosir yr holl wybodaeth yma fod newidiadau mawr wedi digwedd i agwedd yr iaith yng Nghymru, ond ni newidiodd ymhob man. Dim ond son am Aberystwyth a Sir Caerfyrddin sydd yma, dyw’r wybodaeth ddim yn uniaethu efo Cymru i gyd.
Cymerwn fod newidiadau mawr cymdeithasol a gwleidyddol wedi digwydd yng Nhymru, ond cymerwn hefyd fod dim pob agwedd cymdeithasol a gwleidyddol wedi newid. Mae rhai or newidiadau dal i fodoli heddiw, mae Plaid Cymru ddal i fod yn barti cryf a mae ganddo llawer iawn o gefnogwyr, ac mae rhai o ieuenctid Cymru yn parhau i wrthryfela yn erbyn traddodiadau eu rhieni, a rhai ohonynt yn gwneud hyn trwy gwrando ar gerddoriaeth dylanwadol. Mae’n rhaid i ni dderbyn y ffaith fod ddim popeth yn newid, mae rhai arferion yma i aros.