1.1 Historia ubezpiecze nawiecie i w Polsce

Charakterystyka ubezpieczeń finansowych i podstawy prawne ich prowadzenia

1.1 Historia ubezpieczeń na świecie i w Polsce

Początki ubezpieczeń finansowych sięgają czasów starożytnych, gdy pojawiła się tzw. pożyczka morska (foenus nauticum) udzielana najczęściej przez bankierów właścicielom statków. Zwrot pożyczki wraz z wyższymi niż zwykle odsetkami następował wówczas, gdy statek wraz z ładunkiem zawijał pomyślnie do końcowego portu. W niesprzyjających okolicznościach, gdy statek uległ uszkodzeniu czy zniszczeniu, właściciel statku nie zwracał pożyczki w ogóle bądź jedynie w części. Bankier udzielając jej był jednocześnie pożyczkodawcą i ubezpieczycielem pożyczki, ponosząc ryzyko utraty kapitału za cenę podwyższonych odsetek stanowiących formę składki ubezpieczeniowej.

Na szerszą skalę ubezpieczenia finansowe pojawiły się w XIX wieku, w okresie szybkiego rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Rozkwit wolnej konkurencji spowodował z jednej strony liczne bankructwa, a z drugiej strony zapotrzebowanie na ochronę przed niewypłacalnością kontrahentów. Ubezpieczenia te znalazły zastosowanie w operacjach komisowych, w których właściciel towaru składanego w komis otrzymywał za określoną opłatę (składkę) gwarancje, iż weksel za sprzedany na kredyt towar zostanie wykupiony w ustalonym terminie.

Impulsem sprzyjającym rozwojowi ubezpieczeń finansowych były także decyzje podejmowane na szczeblach rządowych. W niektórych krajach od urzędników zajmujących się ściąganiem podatków, wymagano złożenia kaucji pieniężnej stanowiącej zabezpieczenie na wypadek, gdyby zebrane podatki nie trafiły do państwowej kasy.

Największy wpływ na rozwój ubezpieczeń finansowych miały operacje w handlu zagranicznym dokonywane na zasadach kredytowych. Pierwsze firmy proponujące ubezpieczenia kredytu utworzono już na początku XIX wieku: w 1820 r. w Anglii powstała British Commercial Insurance Company oraz w 1831 r. we Włoszech – Banco Adriatico Assicurazioni. Ich rola w gospodarce systematycznie wzrastała, czego potwierdzeniem są prawne uregulowanie instytucji ubezpieczenia kredytu w kodeksach handlowych niektórych krajów (Belgia – 1872 r., Włochy – 1882 r., Rumunia – 1895 r., Niemcy – 1908 r.).

W okres dynamicznego rozwoju ubezpieczenia te weszły po I wojnie światowej. W 1918 roku w Anglii powołano do życia ECGD (ang. Export Credit Guarantee Department), specjalną organizację rządową, której celem było (i jest nadal) wspieranie angielskich przedsiębiorstw przez instrumenty ubezpieczeniowe (asekuracja kredytów, gwarancje). Równocześnie w Niemczech powstał Hermes Kreditversicherungs Ag – jedno z największych obecnie w Europie towarzystw ubezpieczeń finansowych.

Środowisko ubezpieczycieli kredytu konsolidowało się, tworząc międzynarodowe instytucje. W 1924 roku w Zurichu powstało Międzynarodowe Stowarzyszenie Ubezpieczenia Kredytu (ang. International Credit Insurance Association – ICIA) zrzeszające głównie prywatne towarzystwa oraz w 1934 r. Międzynarodowa Unia Ubezpieczycieli Kredytu i Inwestycji w Paryżu, skupiające państwowe firmy ubezpieczające głównie kredyt eksportowy.

Po II wojnie światowej nastąpił dynamiczny rozwój tej dziedziny ubezpieczeń, głównie za sprawą pomocy finansowej Stanów Zjednoczonych dla zniszczonej wojną Europy, a także wynikający z dużych zarówno potrzeb konsumpcyjnych, jak i inwestycyjnych krajów rozwijających się.

W Polsce historia ubezpieczeń finansowych jest stosunkowo krótka. Do 1990 roku ten rodzaj ubezpieczeń na polskim rynku był zjawiskiem właściwie nieznanym. Jedynym funkcjonującym ubezpieczeniem tego typu było ubezpieczenie kredytu eksportowego prowadzone od 1957 roku przez TUiR „Warta”. Celem tego ubezpieczenia było zagwarantowanie krajowym przedsiębiorstwom podpisującym kontrakty z firmami zagranicznymi wyrównanie strat, jakie mogłyby ponieść wskutek niewypłacalności zagranicznych kontrahentów. Do roku 1974 ubezpieczenie kredytu eksportowego obejmowało tylko ryzyko handlowe, a od połowy 1974 do 1989 roku także ryzyka niehandlowe (polityczne, katastrofalne i monetarne).

Wraz z przejściem od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej, pojawił się popyt na nowe rodzaje ubezpieczeń gospodarczych, w tym także finansowych. Naprzeciw temu zapotrzebowaniu wyszły zakłady ubezpieczeniowe i zaczęły stopniowo poszerzać swoją ofertę o ubezpieczenia finansowe.

Dynamiczny rozwój sektora ubezpieczeniowego powoduje dynamiczny wzrost wachlarza proponowanych ubezpieczeń finansowych. Tendencję obserwuje się od 1992 roku. Do oferowanego ubezpieczenia kredytu eksportowego, pojawiły się nowe, nieznane dotąd na polskim rynku ubezpieczeniowym, ubezpieczenia dotyczące ryzyk finansowych. Wśród nich możemy wymienić: ubezpieczenie krajowego kredytu kupieckiego (zabezpieczenie przed niewypłacalnością odbiorców krajowych), ubezpieczenie należności ratalnych i leasingowych, ubezpieczenia faktoringu, a także gwarancje ubezpieczeniowe.

W Polsce najpopularniejsze i powszechnie stosowane są gwarancje spłaty należności celnych i podatkowych skierowane do podmiotów, które prowadzą obrót towarowo-usługowy z zagranicą. Oprócz powyższych gwarancji, oferowane są także inne gwarancje ubezpieczeniowe związane z kontraktem. Są to: gwarancje przetargowe (wadialne), zwrotu zaliczki, dobrego wykonania kontraktu, właściwego usunięcia wad i usterek. Zakłady ubezpieczeniowe, chcąc przyciągnąć klienta, oferują ubezpieczenia finansowe wraz z innymi ubezpieczeniami majątkowymi. Szeroko oferowanym pakietem jest ubezpieczenie budowlano-montażowe, które obejmuje wszystkie ryzyka budowy i montażu wraz z ubezpieczeniami finansowymi towarzyszącymi inwestycji (ubezpieczenie wadium przetargowego, zaliczki, dobrego wykonania kontraktu, kaucji gwarancyjnej).

1.2 Pojęcie i zakres ubezpieczeń finansowych

Rozpoznanie istoty i zakresu ubezpieczenia finansowego należy rozpocząć od podania definicji ubezpieczenia w aspekcie prawnym i aspekcie ekonomicznym.

W aspekcie prawnym jest to stosunek prawny wiążący ubezpieczyciela oraz ubezpieczonego (i ewentualnie ubezpieczającego). Treścią tego stosunku prawnego jest zobowiązanie ubezpieczyciela do zapłaty określonego w umowie świadczenia pieniężnego w postaci odszkodowania, a ubezpieczający jest zobowiązany do zapłaty określonej kwoty w postaci składki.

W aspekcie ekonomicznym jest to urządzenie gospodarcze zabezpieczające pokrycie potrzeb majątkowych wywołanych przez określone zdarzenie losowe w drodze rozłożenia ciężaru tego pokrycia na wiele jednostek, którym te same zdarzenia zagrażają. Zastosowanie tak rozumianego urządzenia gospodarczego pozwala uzyskać ochronę ubezpieczeniową, która stanowi usługę oferowaną w ramach gry rynkowej, nabywaną w zamian za składkę, która to stanowi cenę ubezpieczenia.

Terminowi „ubezpieczenie finansowe”, który funkcjonuje w Polsce od kilkunastu lat, towarzyszy duże zamieszanie terminologiczne, dotyczące zarówno precyzyjnej definicji, jak i wyodrębnieniu produktów, które możemy do tego typu ubezpieczeń zaliczyć.

Precyzyjne określenie tego, jaki produkt należy zaliczyć do ubezpieczeń finansowych, a jaki nie, oprzeć należy na trzech założeniach:

dokładnej analizie konstrukcji prawnych zawartych w umowach zaliczanych do ubezpieczeń finansowych. Zasadnicze znaczenie ma tu reguła zawarta w art. 65 par.2 Kodeksu Cywilnego: „w umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron
i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu”
korzystaniu z doświadczeń krajów rozwiniętych, w których produkty należące do ubezpieczeń finansowych istnieją i rozwijają się od ponad stu lat
założeniu konsekwencji ustawodawcy w zakresie przepisów regulujących działalność ubezpieczeniową w Polsce.

Ubezpieczenia finansowe to termin, który został przyswojony przez polskie piśmiennictwo ubezpieczeniowe w ciągu paru ostatnich lat. Można je określić jako urządzenie gospodarcze zapewniające pokrycie przyszłych potrzeb majątkowych, wywołanych u wszystkiego typu kredytodawców przez nieotrzymanie od określonych kredytobiorców w ściśle określonych sytuacjach należności za udzielony przez kredytodawcę kredyt. Z definicji wynika, iż ubezpieczenia finansowe są tym rodzajem ubezpieczeń majątkowych, których istnienie i rozwój są mocno związane z gospodarką rynkową, tj. procesami gospodarczymi i finansowymi zachodzącymi między podmiotami działającymi na rynku.

W definiowaniu zakresu poszczególnych rodzajów ubezpieczeń można stosować dwa podejścia.

Pierwsze prowadzi do szerokiego określania każdego typu ubezpieczenia ze względu na zaliczanie do niego wszelkich ryzyk komplementarnych związanych z wystąpieniem podstawowego ryzyka, które jest ubezpieczane. Jest to podejście praktyczne, prowadzące do wzajemnego „nakładania się” poszczególnych teoretycznych typów ubezpieczeń. Znajduje ono zastosowania w prezentacji i klasyfikowaniu produktów ubezpieczeniowych.

Drugie podejście zakłada, iż poszczególne rodzaje ubezpieczenia są odrębnymi konstrukcjami teoretycznymi, które należy rozróżniać ze względu na ich odmienną szczegółową specyfikę. Takie podejście pozwala porządkować zróżnicowane typy ubezpieczeń oraz dokonać ich systematyki, co ułatwia zrozumienie istoty każdego typu ubezpieczenia.

Zastosowanie podejścia teoretycznego i praktycznego wyznacza odmienne zakresy danej grupy (rodzaju) ubezpieczeń.

Przy określaniu zakresu ubezpiecze(ń)nia finansow(ych)ego można wykorzystać pragmatyczne i teoretyczne podejście badawcze. Mogłoby się wydawać, że to pierwsze jest właściwe dla wyznaczania „ubezpieczeń finansowych” postrzeganych w aspekcie praktycznym (usługa, produkt ubezpieczeniowy), a to drugie jest przydatne dla wyznaczania zakresu „ubezpieczenia finansowego” – postrzeganego w sensie teoretycznym. Rozróżnienie to ma określone znaczenie, gdyż odnosząc się do nazwy usługi można mówić
o „ubezpieczeniach finansowych”, natomiast opisując konstrukcję urządzenia gospodarczego winno używać się pojęcia „ubezpieczenie finansowe”.

Warto zwrócić uwagę, iż w krajach rozwiniętych ubezpieczenia finansowe nie są oferowane przez każdy zakład ubezpieczeniowy. W zasadzie nie spotyka się sytuacji, kiedy obok ubezpieczeń OC, mienia i pokrewnych, oferowane były gwarancje spłaty kredytu, rat czy utraty zysku. Tak powszechna zasada wynika ze specyfiki ubezpieczeń finansowych oraz wymagań, jakie muszą być spełnione dla efektywnego i bezpiecznego prowadzenia działalności w zakresie tego rodzaju ubezpieczeń.

1.3 Prawne podstawy funkcjonowania ubezpieczeń finansowych w Polsce

Działalność w sektorze ubezpieczeń finansowych jest regulowana na podstawie „Ustawy o działalności ubezpieczeniowej” z 28 lipca 1990 roku (Dziennik Ustaw z r. 1996 nr 11, poz. 62 z późniejszymi zmianami). „Załącznik” do w/w Ustawy – „Podział ryzyka wg działów, grup i rodzajów ubezpieczeń”, stanowi uszeregowany zbiór wszystkich ryzyk, których pokryciem mogą zająć się towarzystwa ubezpieczeniowe. Wymienione zostały następujące grupy obejmujące ryzyka zaliczane do ubezpieczeń finansowych:

grupa 14.: Ubezpieczenie kredytu, w tym:

ogólnej niewypłacalności
kredytu eksportowego
spłaty rat
kredytu hipotecznego
kredytu rolniczego

grupa 15.: Gwarancja ubezpieczeniowa:

bezpośrednia
pośrednia

grupa 16.: Ubezpieczenia różnych ryzyk finansowych, w tym:

ryzyka zatrudnienia
niewystarczającego dochodu (rentowności)
złych warunków atmosferycznych
utraty zysków
stałych wydatków ogólnych (kosztów stałych)
nieprzewidzianych wydatków handlowych
utraty wartości rynkowej
utraty stałego źródła dochodu
pośrednich strat handlowych poza wyżej wymienionymi
innych strat handlowych

W nauce ubezpieczeniowej do ubezpieczeń finansowych zalicza się tylko ubezpieczenia należące do 14 i 15 grupy załącznika do „Ustawy o działalności ubezpieczeniowej”, tj. ubezpieczenia kredytu i gwarancje ubezpieczeniowe. Jednak zabieg ten wymaga komentarza, gdyż w obrębie dwóch wyżej wymienionych grup, istnieją wątpliwości metodologiczne.

W przypadku grupy 14 wiążą się one z pomieszaniem kredytów, wg, których opisano rodzaje ubezpieczeń kredytu. I tak kredyt eksportowy został wyodrębniony, biorąc za kryterium miejsce działania kredytobiorcy, zaś kredyty hipoteczny i rolniczy wyodrębniono już na podstawie kryterium przedmiotowego kierunków ich przeznaczenia. Dodatkowo nielogiczne wydaje się wyszczególnienie ogólnej niewypłacalności, jako odrębnego rodzaju ubezpieczeń, gdyż ubezpieczenie to swym zasięgiem obejmuje wszystkie ryzyka kredytowe; taki rodzaj ubezpieczenia nie może funkcjonować samodzielnie, bez związku z konkretnym kredytem.

Podział wg jednego kryterium wydaje się pełniejszy i być może bardziej logicznym rozwiązaniem, który obejmowałby wyliczenie konkretnych rodzajów ubezpieczeń. Taki podział mógłby wyglądać następująco:

kryterium pierwsze: miejsce działania kredytobiorcy

kredyt krajowy (kredyt i pożyczka hipoteczna, kredyt handlowy, sprzedaż na raty)
kredyt eksportowy (kredyt handlowy, raty leasingowe)

kryterium drugie: przedmiot spłaty kredytu:

kredyt pieniężny i pożyczka pieniężna (hipoteczny, eksportowy, konsumpcyjny, bankowy, oraz pozostałe)
kredyt towarowy (handlowy, sprzedaż na raty, raty leasingowe)

Powracając do klasyfikacji określonej przez ustawodawcę, można stwierdzić, iż gwarancje ubezpieczeniowe (grupa 15) zaliczylibyśmy do ubezpieczeń finansowych (usługa specyficznego typu), ponieważ w podejściu praktycznym definicje mają charakter szeroki, charakterystyczny zwłaszcza dla wyróżnienia produktów ubezpieczeniowych. Natomiast nie możemy uznać gwarancji ubezpieczeniowej za ubezpieczenie finansowe (typ teoretyczny), gdyż w sensie teoretycznym jest to konstrukcja odmienna od ubezpieczenia.

Problem ten poruszają również Nowak i Szreder w artykule: „Stosunek przedsiębiorców do ubezpieczeń finansowych – wyniki badania empirycznego”, gdzie czytamy: „gwarancja ubezpieczeniowa jest przykładem umowy zwanej w literaturze gwarancją samoistną; zaś w polskim Kodeksie Cywilnym umowa gwarancji samoistnej nie jest szczegółowo uregulowana i zalicza się do tzw. umów nienazwanych, których zawieranie oparte jest na zasadzie swobody umów (art. 353 Kodeksu Cywilnego). (...)”.

Uwzględniając nazwę ryzyk określonych w grupie 16, które określano mianem „ryzyk finansowych”, do zakresu ubezpieczenia finansowego należy dołączyć nowe rodzaje ubezpieczenia (wymienione już wcześniej, tj. ryzyko zatrudnienia, utraty zysków, itp.).

Warto podkreślić, że rozróżnienie pomiędzy ubezpieczeniem rentowności, a ubezpieczeniem zysku wynika z odmiennego podejścia do efektów całego przedsiębiorstwa (u. rentowności) niż efektów określonego przedsięwzięcia (u. zysku).

Jeżeli spojrzeć na terminologie zachodnio europejskie związane z zakresem „ubezpieczenia finansowego” to można zauważyć, iż trudno wprawdzie znaleźć funkcjonujący w tych krajach termin równoważny, powszechnie przyjmuje się jednak za jego odpowiednik sformułowanie credit insurance and bonding (z ang. ubezpieczenie kredytu
i gwarantowanie). Większość zagranicznych zakładów ubezpieczeniowych zajmuje się wyłącznie ubezpieczeniami finansowymi odpowiadającymi polskiej grupie 14 oraz grupie 15. Tylko niektóre towarzystwa asekuracyjne rozszerzają swoją ofertę na ryzyka wykraczające poza te dwie grupy, w tym na:

fidelity insurance – ubezpieczenia ryzyka sprzeniewierzenia przez zatrudnionych pracowników
exchange risk cover – ubezpieczenie ryzyka zmiany kursu waluty transakcji waluty krajowej
market survey cover – ubezpieczenie kosztów wprowadzenia produktu na rynek zagraniczny (przystosowanie produktu, kampanii promocyjnej)
cost excalation cover – ubezpieczenie ryzyka wzrostu kosztów produkcji ponad ustalony poziom (dla długich procesów produkcyjnych) .

W załączniku za pomocą cyfr oznacza się rodzaje ubezpieczeń należące do poszczególnych grup. Sposób sformułowania wymienionych w grupie 16 ryzyk nie ogranicza przedmiotu ubezpieczenia finansowego. Prawodawca przyjął, iż do ubezpieczeń różnych ryzyk finansowych zalicza się ubezpieczenia „pośrednich strat handlowych poza wyżej wymienionymi” (nr 9) oraz „innych strat finansowych” (nr 10). Można zatem stwierdzić, iż ubezpieczenie finansowe ma charakter otwarty. W literaturze podkreśla się, że tak różnorodna grupa ryzyk finansowych może stwarzać trudności interpretacyjne.

Warto również zwrócić uwagę na problem wynikający z unormowań załącznika do ustawy związany z utworzeniem w grupie 17 ubezpieczeń, które określono jako ubezpieczenia ochrony prawnej. Wydaje się, że ten rodzaj ubezpieczenia zawiera się w ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej przez adwokatów lub radców prawnych, którzy świadczą usługi ochrony prawnej. Wyróżnienie tej grupy nakazuje odszukać szczególny zakres tego ubezpieczenia. Można zatem wskazać, że ryzyka te są związane z niebezpieczeństwem niewłaściwego procesu gospodarczego ze względów prawnych, co przykładowo obejmuje niebezpieczeństwo upadłości kontrahenta lub rozwiązanie realizowanych umów ze względu na ich niekorzystną konstrukcję. Ścisłe podejście do interpretacji ryzyka w świetle prawa nakazuje zaliczyć je do ryzyk związanych z działalnością gospodarczą, a grupę 17 do ubezpieczenia finansowego.

Otwarty katalog ubezpieczeń finansowych, a także dołączenie do grupy 16 ryzyk niezwiązanych z działalnością gospodarczą (ryzyko zatrudnienia i ryzyko utraty stałego źródła dochodów) stwarzają kolejne problemy w ustaleniu szczegółowej definicji ubezpieczenia finansowego.

Rozpatrując ubezpieczenie finansowe na tle innych produktów ubezpieczeniowych, stwierdzić można, iż nie stanowią one jednorodnego urządzenia gospodarczego. Ubezpieczenie kredytu czy też ubezpieczenie zysku posiada zasadniczo odmienny kształt od gwarancji ubezpieczeniowej, a wszystkie te urządzenia zalicza się do ubezpieczeń finansowych.

Tworzenie produktów ubezpieczeniowych na gruncie ubezpieczenia finansowego charakteryzuje się umiarkowaną swobodą, jeżeli uwzględnić płynące z unormowań prawnych przyzwolenie na kreowanie innych rodzajów ubezpieczenia. Rodzi się zatem pytanie: jak daleko sięga ta swoboda?

Wydaje się, iż jedynym sposobem na dokładne zdefiniowanie pojęcia ubezpieczenia finansowego i wyznaczenia granic swobody jego tworzenia, jest dokładne ustalenie charakteru ryzyka, przed którym ono zabezpiecza. Ryzyko ubezpieczeniowe stanowi bowiem kategorię determinującą poszczególne konstrukcje ubezpieczenia.

1.4 Ryzyko gospodarcze jako kategoria konstrukcyjna ubezpieczenia finansowego

Elementem odróżniającym ubezpieczenia finansowe, od pozostałych ubezpieczeń majątkowych, jest rodzaj ryzyka, które wynika z procesów gospodarczych, mających miejsce w gospodarce wolnorynkowej. Podstawową zasadą jest szczegółowa analiza ryzyka. Wydawać by się mogło, że rodzaj ryzyka jest ukryty w nazwie „ubezpieczenie finansowe” – stąd nazwa „ryzyko finansowe”. Takie określenie ryzyka występuje także w załączniku do ustawy o działalności ubezpieczeniowej. Jednakże, określenie ryzyka jako „ryzyko finansowe” nie pozwala go skutecznie wyodrębnić, ponieważ niemal każde z ryzyk majątkowych, a nawet ryzyk osobowych, ma swój wymiar finansowy.

Wystąpienie określonego zdarzenia, którego efektem są nieprzewidziane skutki, pociąga za sobą finansowe konsekwencje dla budżetów przedsiębiorstw i budżetów domowych.
Z tego powodu przyjmuje się, że każde ubezpieczenie jest instrumentem finansowej kontroli ryzyka. W takiej sytuacji za kategorię konstrukcji ubezpieczenia finansowego należy uznać „ryzyko gospodarcze”. Na podstawie takiego założenia można przyjąć, iż w ubezpieczeniu finansowym mamy do czynienia z zabezpieczeniem przed wystąpieniem ryzyka gospodarczego. Ryzyko to można określić jako prawdopodobieństwo niekorzystnego przebiegu określonych procesów gospodarczych. Jest ono nieodłącznym elementem prowadzonej działalności, co bezpośrednio wpływa na prosperity przedsiębiorstw i pośrednio na gospodarstwa domowe osób, których dochody i zatrudnienie związane są z kondycją przedsiębiorstw.

Najczęściej stosowany podział ryzyk obejmowanych ochroną w ubezpieczeniach finansowych przedstawia się następująco:

ryzyko handlowe – jest to zwyczajne ryzyko wynikające z prowadzonej działalności w normalnych warunkach gospodarczych, dotyczące głównie niewypłacalności danego podmiotu. Urzeczywistnia się najczęściej w trzech przypadkach:

prawnie stwierdzonej niewypłacalności, tj.:

bankructwa,
zawieszenie wypłat przez dłużnika i wystąpienie do wierzycieli o układy,
brak majątku dłużnika (co oznacza nieskuteczne postępowanie egzekucyjne),

faktycznej niewypłacalności – rozumianej zarówno jako utrata płynności, jak i trwała niewypłacalność,
przewlekłej zwłoki, tj. nieuregulowanie należności w ustalonym okresie – najczęściej dłuższym niż 180 dni od terminu płatności

ryzyka niehandlowe – są to nadzwyczajne ryzyka pozostające poza kontrolą stron ubezpieczenia, głównie:

ryzyko polityczne – występujące w sytuacji, gdy kontrahent nie wypełnia swoich zobowiązań z przyczyn politycznych. Może ono dotyczyć takich sytuacji, jak np.:

zakaz transferu środków płatniczych za granicę,
powszechne moratorium płatnicze,
ogłoszenie aktów nacjonalizacji,
działania wojenne
rewolucje,
strajki,
inne akty prawne uniemożliwiające kontrahentowi wywiązanie się z kontraktowych zobowiązań płatniczych

ryzyko katastrofalne – związane z działaniami sił przyrody, czyli wystąpieniem klęsk żywiołowych, np.:

trzęsienia ziemi,
powodzie,
wybuchy wulkanu
cyklony

ryzyko kursowe – dotyczące zmiany kursu waluty w której następują rozliczenia wynikające z danego kontraktu
ryzyko specyficzne – trudne do zdefiniowania, występujące jednak w praktyce (np. ryzyko nieuczciwości klientów czy postępowania niezgodnie z ustalonymi zasadami, czego efektem są próby wyłudzenia odszkodowania)

1.5 Minimalizacja ryzyk

Jak widać z powyżej przedstawionego zestawienia, zakres ryzyk występujących w ubezpieczeniach finansowych jest bardzo obszerny. Wiele z nich są trudne do przewidzenia i kwantyfikowania. Zatem wskazane jest podejmowanie działań zmierzających do zminimalizowania tych zagrożeń, co najczęściej przejawia się w:

stosowaniu udziału własnego wierzyciela w szkodzie – powoduje podział ryzyka między zakład ubezpieczeń a wierzyciela; stosowanie udziału własnego stanowi swego rodzaju bodziec finansowy, dzięki któremu wierzyciel, posiadający często zasadniczy wpływ na ubezpieczaną transakcję, nie przestaje być zainteresowany jej przebiegiem, przestrzeganiem ustalonych zasad czy wypełnianiem obowiązków spoczywających na nim zgodnie z warunkami ubezpieczenia. Z tego względu można spotkać przypadki, w których zabrania się wierzycielowi jakiejkolwiek formy ubezpieczenia udziału własnego,
unikaniu negatywnej selekcji – wierzyciel (np. dostawca, zleceniodawca czy bank) może poszukiwać dodatkowego zabezpieczenia swoich interesów w odniesieniu do klientów, których wiarygodność jako płatników czy zleceniobiorców budzi pewne wątpliwości; istotnie ważną sprawą jest dotarcie do sedna danego ubezpieczenia – czy zawierane jest ono, bo tak przewidują standardowe procedury, czy może kontrahent niesie ze sobą zbyt duże ryzyko?
czytelnym ustalaniu zakresu odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń – przypadek, gdy kontrahent stanowiący podstawę ubezpieczenia zawiera nieprecyzyjne zapisy, niejednoznacznie określenie w jakiej sytuacji powstaje wypadek ubezpieczeniowy,
unikaniu gwarancji finansowych – wystawienie gwarancji finansowych należy ograniczyć do typowych przypadków wymagających tego rodzaju zabezpieczenia lub uzależnić je od istnienia prawnych wymagań w tym zakresie,
kontroli kumulacji ryzyka – zarówno w skali pojedynczego klienta, który może funkcjonować jako dłużnik w wielu ubezpieczonych transakcjach handlowych i jego niewypłacalność spowoduje konieczność wypłaty odszkodowania z kilku umów ubezpieczenia, jak i w skali określonej branży czy regionu, gdy w wyniku pogorszenia koniunktury gospodarczej następuje bankructwo wielu podmiotów gospodarczych,
wykluczeniu transakcji z podmiotami powiązanymi – dotyczy zarówno powiązań kapitałowych, personalnych, organizacyjnych, jak i nieformalnych zależności

U podstaw tych działań leży nie tylko interes zakładu ubezpieczeniowego, lecz również maksymalne zabezpieczenie przedsięwzięć gospodarczych, prowadzonych przez ubezpieczonego. Ubezpieczyciel staje się dla firmy doradcą finansowym, który doradza mu z kim i na jakich warunkach powinien współpracować, ostrzegając przed mało wiarygodnymi firmami. Korzystanie z ubezpieczeń finansowych daje korzyści zarówno zakładowi ubezpieczeniowemu w postaci składki, jak również podmiotowi, który to zakupił polisę, minimalizując tym samym ryzyko prowadzonej działalności gospodarczej.

1.6 Specyfika ubezpieczeń finansowych

Wysoki stopień złożoności ubezpieczeń finansowych oraz wielość procesów zarówno gospodarczych, jak i politycznych mających bezpośredni lub pośredni wpływ na tę grupę ubezpieczeń sprawił, iż można mówić o wyraźnej zarysowanej specyfice.

Charakterystyczną cechą ubezpieczeń finansowych jest to, że analizę ryzyka przeprowadza się nie tylko przed zawarciem umowy ubezpieczenia, ale również w okresie jej trwania. Towarzystwo ubezpieczeniowe przez cały okres ubezpieczenia zarządza ryzykiem, tzn. przeprowadza stałą kontrolę ryzyka i reaguje na zmiany, analizuje umowy zawierane przez ubezpieczonego z kontrahentami.

Z uwagi na to, że gospodarka w Polsce zmienia się stosunkowo szybko, ocena ryzyka jest często skomplikowana i wymaga prowadzenia szeregu analiz. Ocena ryzyka finansowego opiera się kompleksowej analizie podmiotu gospodarczego, który działa w określonych warunkach ekonomicznych i prawnych.

Analiza podmiotu przeprowadzana jest we wszystkich możliwych płaszczyznach. Jej celem jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy dana firma będzie w stanie wywiązać się ze swoich zobowiązań dzisiaj i w przyszłości. Ryzyko finansowe szacowane jest na podstawie dokumentów finansowych i innych danych pozabilansowych. W trakcie procesu oceny ryzyka sprawdza się czy firma terminowo reguluje swoje zobowiązania, jakich posiada partnerów gospodarczych i w jakiej branży działa. Bada się również organizację firmy, sposób zarządzania, jej stan majątkowy i finansowy, pozycję na rynku, sytuację w branży, rzetelność prowadzonej działalności, a także jak przewidywane zmiany w gospodarce wpłyną na działalność gospodarczą firmy. Po analizie tych wszystkich czynników zostaje podjęta decyzja o przyjęciu lub odrzuceniu ryzyka.

Każde ryzyko rozpatrywane jest indywidualnie i z tego względu każda umowa ubezpieczenia ma charakter jednostkowy, bo dotyczy określonego podmiotu gospodarczego i określonych transakcji finansowych. Umowa ubezpieczenia finansowego jest nie tylko dostosowana do potrzeb indywidualnego klienta, ale jest także wynikiem kompromisu osiągniętego w trakcie negocjacji między zakładem ubezpieczeniowym a klientem. Ów kompromis wynika z kompleksowej przeprowadzonej oceny ryzyka finansowego.

W ubezpieczeniach finansowych nie ma zazwyczaj taryfy składek. Cena za ubezpieczenie, czyli składka, jest kalkulowana indywidualnie, w zależności od wielkości oszacowanego ryzyka. Tonderska w artykule pt.: „Rozwój ubezpieczeń finansowych w Polsce” pisze: „W tym przypadku rola metod statystycznych jest ograniczona ze względu na brak doświadczenia w stosowaniu tego typu ubezpieczeń, a z tym wiąże się brak możliwości obserwacji empirycznych wyników”. Inaczej mówiąc nie ma metod matematycznych w oparciu o które można byłoby wyznaczyć wysokość składki.

Zasadą jest przyjmowanie prawnych zabezpieczeń ewentualnego regresu i windykacja wypłaconych odszkodowań (tak jak w bankowości). Zabezpieczenia przybierają różną formę od weksla in blanco, poręczenia wekslowego, przewłaszczenia bądź zastawu na ruchomych składnikach majątku, zastawu na papierach wartościowych, wpisu na hipotekę do innych dozwolonych prawem. Jeśli dojdzie do wypłaty odszkodowania, to wówczas zakład ubezpieczeń przejmuje wierzytelności od przedsiębiorcy i podejmuje działania zmierzające do odzyskania wypłaconych kwot. Jeśli dłużnik nie jest w stanie zwrócić należności, realizowane są przyjęte zabezpieczenia.

Przy tego typu ubezpieczeniach zła ocena ryzyka przeprowadzona np. w sposób uproszczony nie daje firmie ubezpieczeniowej dużych gwarancji na pomyślne zakończenie transakcji. Przeprowadzenie likwidacji szkód i windykacja roszczeń powoduje konieczność utworzenia wyspecjalizowanego aparatu, odpowiednich struktur i mechanizmów skutecznego odzyskiwania długów. Szczególnie trudne jest to w przypadku podmiotów zagranicznych, działalność taka wymaga doświadczonej kadry, dlatego też ubezpieczenia finansowe w większości prowadzone są centralnie. Podsumowując można stwierdzić, iż profesjonalny ubezpieczyciel operujący w zakresie ubezpieczeń finansowych powinien łączyć elementy działalności bankowej, ubezpieczeniowej, agencji wymiany informacji oraz firmy windykacyjnej.

1.7 Formy ubezpieczeń finansowych

W ubezpieczeniach finansowych można wyróżnić dwie podstawowe formy realizowania ochrony ubezpieczeniowej:

1. umowa ubezpieczenia

2. gwarancja ubezpieczeniowa

Umowa ubezpieczenia może przyjmować postać:

ubezpieczenia pojedynczej transakcji – przedmiotem ubezpieczenia są zobowiązania finansowe jednego dłużnika, dotyczące jednej transakcji (polisa pojedyncza)
ubezpieczenia wielu transakcji zrealizowanych na podstawie jednego kontraktu – w tym przypadku na podstawie umowy z jednym dłużnikiem realizowana jest więcej niż jedna transakcja (np. obroty handlowe z jednym odbiorcą);
umowy portfelowej – jest to ubezpieczenie dotyczące wielu transakcji z wieloma odbiorcami (polisa zbiorowa)
umowa z wierzycielem (kredytodawcą) – umowa ubezpieczenia zawierana jest pomiędzy zakładem ubezpieczeń i wierzycielem, czyli tą stroną kontraktu, która ponosi ryzyko. Wierzyciel jest jednocześnie ubezpieczającym i ubezpieczonym. Nie ma bezpośredniego powiązania pomiędzy zakładem ubezpieczeń i dłużnikiem czy dłużnikami,
umowy z dłużnikiem (odbiorcą) – umowa ubezpieczenia zwierana jest pomiędzy zakładem ubezpieczeń i dłużnikiem, czyli tą stroną kontraktu, która stwarza ryzyko. Ubezpieczającym jest dłużnik, ubezpieczonym – wierzyciel, na jego rzecz zakład ubezpieczeń wypłaca odszkodowanie. Oznacz to, iż umowa ubezpieczenia jest zawierana na rzecz osoby trzeciej..

Gwarancje ubezpieczeniowe stanowią odrębną grupę produktów ubezpieczeniowych. Mogą być wydawane tylko i wyłącznie przez zakłady ubezpieczeń posiadające zezwolenie ministra finansów na działalność w grupie 15.

Gwarancja ubezpieczeniowa, stanowiąca gwarancję wykonania zobowiązań, jest pojęciem nie nazwanym – ani ustawa o działalności ubezpieczeniowej z 1990 r., ani Kodeks Cywilny, nie zawierają szczegółowych uregulowań dotyczących tego zagadnienia. W polskim ustawodawstwie zdefiniowana została jedynie gwarancja bankowa, która będąc instytucją prawa bankowego w swej istocie nie różni się od gwarancji ubezpieczeniowej. Obie gwarancje określone są w literaturze jako gwarancje samoistne (w odróżnieniu od gwarancji jakości, np. zakupionego telewizora).

Gwarancja ubezpieczeniowa jest zatem jednostronnym zobowiązaniem zakładu ubezpieczeń (gwaranta) do wykonania świadczenia pieniężnego na rzecz podmiotu uprawnionego (beneficjenta) w sytuacji, gdy podmiot wnioskujący o wystawienie gwarancji nie wywiązał się z ustalonego, wobec beneficjenta, obowiązku.

Gwarancja ubezpieczeniowa jest relacją trójstronną, w której występują:

zobowiązany – podmiot zobowiązany do przedstawienia gwarancji wykonania swego zobowiązania (dłużnik), zawiera umowę o gwarancję z zakładem ubezpieczeń
gwarant – zakład ubezpieczeń, który na podstawie zawartej z dłużnikiem umowy udziela gwarancji
beneficjent – podmiot, na rzecz którego dłużnik ma wykonać zobowiązanie, jest jednocześnie uprawionym z gwarancji – na jego rzecz gwarant przekazuje ustaloną kwotę, gdy dochodzi do realizacji gwarancji.

Zgodnie z podziałem zastosowanym przez ustawodawcę gwarancje dzielimy na:

gwarancje bezpośrednie – wystawiane bezpośrednio na rzecz beneficjenta
gwarancje pośrednie – stanowiące zabezpieczenie dla instytucji (np. banku), która wystawia gwarancję bezpośrednio na rzecz ostatecznego beneficjenta

Gwarancje pośrednie mają zastosowanie, gdy dany zakład ubezpieczeń nie może wystawić gwarancji bezpośredniej, np.: beneficjentem ostatecznym jest podmiot mający siedzibę w kraju, w którym obowiązują przepisy zabraniające honorowania gwarancji wystawianych przez podmioty zagraniczne, albo gdy beneficjent ma możliwość akceptowania gwarancji wystawianych tylko i wyłącznie przez wyraźnie wskazanych gwarantów, do grona których dany zakład ubezpieczeń nie należy.

Ponadto można wyróżnić:

gwarancje odwołalne – czyli takie, które mogą być odwołane w okresie ważności, przy czym z treści gwarancji powinna wyraźnie wynikać możliwość jej odwołania
gwarancje nieodwołalne – gwarant nie ma możliwości wycofania się z przyjętego na siebie zobowiązania, chyba że beneficjent wyrazi na to pisemną zgodę.

Innym powszechnie stosowanym jest podział gwarancji na:

gwarancje warunkowe – realizacja gwarancji może nastąpić po ziszczeniu się określonych w treści gwarancji warunków, np. potwierdzenie zasadności roszczenia beneficjenta odpowiednimi dokumentami bądź decyzją arbitrażu;
gwarancje bezwarunkowe – realizacja gwarancji następuje bez konieczności ziszczenia się jakichkolwiek warunków, po otrzymaniu od beneficjenta wezwania do zapłaty. Zwykle jest to jednocześnie gwarancja płatna na pierwsze żądanie. Gwarant nie ma możliwości sprawdzenia zasadności roszczenia.

Gdy zachodzą obawy, że roszczenia beneficjenta nie są uzasadnione, gwarant w pierwszej kolejności jest zobowiązany zrealizować gwarancję, a potem może podejmować działania wyjaśniające wątpliwości.

Ubezpieczenie kredytu i należności

2.1 Definicja kredytu, etapy rozwoju

Ubezpieczenia majątkowe obejmują bardzo szerokie i liczne grupy oraz rodzaje ubezpieczeń gospodarczych. Według klasyfikacji ustawowej wchodzą one w skład działu II ubezpieczeń, obejmującego pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe, liczącego 18 grup z których, aż 16 dotyczy ubezpieczeń majątkowych (wyjątkami są ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe).

Zmiany gospodarcze, jakie miały miejsce w Polsce po 1990 roku, wymusiły na przedsiębiorstwach skuteczne zarządzanie finansami, gdyż działalność w tej sferze decydowała w głównej mierze o sukcesie lub porażce firmy na rynku. Do zadań zarządzania finansami należy przede wszystkim określenie rozmiarów przedsiębiorstwa i tempa jego wzrostu, wyznaczenie optymalnej struktury aktywów i ustalenie optymalnej struktury pasywów, jako źródeł finansowania aktywów.

Na funkcjonowanie przedsiębiorstwa składa się sfera rzeczowa, która obejmuje szeroko rozumiany proces wytwarzania i sprzedaży dóbr i usług oraz sfera finansowa, która jest ściśle związana z efektami osiąganymi w sferze rzeczowej i dotyczy finansowania wyników procesów rzeczowych. W praktyce, biorąc pod uwagę firmy o profilu produkcyjnym, usługowym czy handlowym, spotykamy się z cyklem kapitału obrotowego.

Cykl ten jest konsekwencją ruchu okrężnego kapitału w przedsiębiorstwie, w ramach którego następuje zamiana gotówki – poprzez cykl produkcyjny – na wyroby gotowe, a następnie zamiana tych wyrobów – w cyklu handlowym – na gotówkę.

W warunkach rozwiniętego rynku uzyskanie dodatkowych przychodów jest trwale związane z większym ryzykiem działalności. W celu wzrostu sprzedaży i zysku przedsiębiorstwo może podjąć decyzję o liberalizacji warunków dostaw (liberalizacja polityki kredytowej), co wiąże się z wydłużeniem okresu ściągania należności, ale jednocześnie ze wzrostem prawdopodobieństwa strat z tytułu przeterminowanych należności.

Jednym z podstawowych elementów gospodarki rynkowej jest instytucja kredytu, będąca źródłem finansowania poważnej części międzynarodowych i krajowych obrotów towarowych i usługowych. Każdy kredyt, niezależnie od formy w jakiej został udzielony, obarczony jest ryzykiem. Istota tego ryzyka sprowadza się do sytuacji, w której kredytobiorca nie może, bądź nie chce wywiązać się ze zobowiązania podjętego w momencie zawierania transakcji. Istnienie, a tym bardziej zrealizowanie się ryzyka kredytowego może zagrozić interesowi ekonomicznemu podmiotu gospodarczego. U podstaw działalności kredytowej leży eliminacja lub ograniczenie ryzyka, które może być realizowane przez ubezpieczenie kredytu.

Ubezpieczenie kredytu jest pojęciem, które może być rozumiane bardzo szeroko. Najczęściej jest ono kojarzone z kredytem bankowym, czyli finansowym, jednak z kredytem również utożsamiana jest zapłata z ustalonym z góry opóźnieniem – wówczas jest to kredyt kupiecki (towarowy). W literaturze można spotkać również wyróżnienie ubezpieczenia kredytu zaliczkowego oraz kredytu kaucyjnego, które w większości przyjmują formę gwarancji ubezpieczeniowej.

W prawie polskim brak jest legalnej definicji kredytu, szeroko ujmując, iż jest to relacja między dwoma podmiotami, w której jeden (kredytodawca) świadczy na rzecz drugiego podmiotu (kredytobiorca).

Próby mające na celu eliminacje lub zmniejszenie ryzyka w działalności kredytowej mają swoją historię. Formami zabezpieczenia kredytu były najpierw osobiste poręczenie lub zastaw na ruchomych i nieruchomych wartościach majątkowych. W praktyce rzeczowe i hipoteczne prawo zastawu było dawniej skutecznym środkiem zabezpieczenia pokrycia zadłużenia, tak dzisiaj formy te okazują się często niewystarczające i technicznie nieprzydatne ze względu na dużą liczbę transakcji kredytowych oraz na coraz bardziej różnorodne i skomplikowane warunki współczesnego obrotu. W krajach o rozwiniętej gospodarce zaistniała potrzeba wzbogacenia form zabezpieczenia kredytu o nowe rozwiązania.

Jedną ze współczesnych stosowanych form zabezpieczenia wykonywania zobowiązań wynikających z kredytowych transakcji w obrocie gospodarczym jest ubezpieczenie kredytu.

Pierwsze ubezpieczenia kredytów występowały już w XIX wieku, jednakże ukształtowanie i rozwój nowoczesnego systemu tych ubezpieczeń nastąpił dopiero po I wojnie światowej. W tym okresie problem niedotrzymania zapłaty za towary sprzedane na kredyt, okazał się szczególnie istotny w związku z warunkami nieustabilizowanej sytuacji gospodarczej i walutowej oraz wzmagającą się konkurencją na rynkach światowych.

Dalszy wzrost znaczenia instytucji ubezpieczenia kredytu nastąpił po II wojnie światowej, w związku z rosnącym udziałem dóbr inwestycyjnych w eksporcie oraz pojawieniem się nabywców – państw gospodarczo rozwijających się, o dużej chłonności rynku na maszyny, urządzenia i kompletne obiekty niezbędne do rozwoju krajowego przemysłu. Transakcje oparte na warunkach kredytowych stały się podstawową formą obrotu międzynarodowego.

W Polsce oferta zakładów ubezpieczeń w zakresie ubezpieczenia kredytu jest stosunkowo skromna. Jako pierwsze na rynku ten rodzaj ubezpieczenia zaproponowały Spółdzielczy Zakład Ubezpieczeń Westa oraz Państwowy Zakład Ubezpieczeń. Oferta obu ubezpieczycieli była bardzo podobna, jednocześnie niezbyt atrakcyjna z punktu widzenia banków. Wymienione zakłady przyjmowały tylko kredyty zaciągnięte przez osoby fizyczne i udzielały ochrony na wypadek śmierci kredytobiorcy, bądź zaliczenia go do na stałe do I grupy inwalidów. Odpowiedzialność ubezpieczyciela jest tu podobna do odpowiedzialności poręczyciela, albowiem w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku ubezpieczeniowego, zakład ubezpieczeń przejmuje płatność zadłużenia kredytowego wobec banku.

Praktyka ubezpieczeniowa zarówno w Polsce, jak i w krajach o wysoko rozwiniętym rynku ubezpieczeń wskazuje, iż pojęcie „ubezpieczenie kredytu” najczęściej rozumiane jest jako ubezpieczenie kredytu kupieckiego w formie umowy portfelowej. Jednakże dla pełniejszego ujęcia tematu omówione zostaną inne produkty ubezpieczeniowe zaliczane do ubezpieczenia kredytu.

Ubezpieczenie kredytu sprowadza się do zapewnienia przez zakład ubezpieczeń pokrycia strat majątkowych, powstałych u kredytodawców, z powodu nieotrzymania od kredytobiorców w sytuacjach określonych w umowie ubezpieczenia należności za udzielony kredyt. Jest to definicja ogólna, która obejmuje wszystkie rodzaje ubezpieczeń zaliczane do ubezpieczenia kredytu. Abstrahuje ona od rodzaju pokrywanych ryzyk, czyli od przyczyny braku płatności dłużnika oraz od rodzaju kredytów.

2.2 Reguły prowadzenia ubezpieczenia kredytu

Przechodząc do mówienia zasad dotyczących ubezpieczenia kredytów należy uwzględnić ich podział w stosunku do tego, czy ubezpieczaniu podlega pojedyncza wierzytelność (ubezpieczenie pojedyncze), czy cały zbiór wierzytelności (ubezpieczenie zbiorowe). W zależności od tego wyróżnia się dwa rodzaje zasad, a mianowicie: zasady wspólne i zasady szczególne.

Do tych pierwszej grupy możemy zakwalifikować zasadę ubezpieczanego ryzyka, ubezpieczenie kredytu powinno dotyczyć ryzyka kredytowego związanego ze sprzedażą i dostarczaniem dóbr przez producentów i handlowców.

Zasadę gwarantowania ostatecznego rezultatu, zakład ubezpieczeń pokrywa stratę w mieniu kredytodawcy, ale nie gwarantuje zapłaty należności w terminie spłaty; odszkodowanie wypłacane jest po potrąceniu wszystkich uzyskanych z transakcji kwot.

Zasadę klauzuli podwójnego ubezpieczenia w polisie, dotyczy kolejnego ubezpieczenia, tej samej transakcji jak również udziału własnego.

Zasadę partycypowania w ryzyku (udziału własnego), ubezpieczenie nie powinno pokrywać więcej niż 75% ryzyka, oznacza to iż suma ubezpieczenia nie powinna być równa wartości ubezpieczanej transakcji.

Zasadę wiarygodnej informacji i współpracy, przed przyjęciem do ubezpieczenia towarzystwo ubezpieczeniowe powinno zasięgnąć informacji o kredytobiorcach z (co najmniej) dwóch niezależnych źródeł w celu określenia górnej granicy pokrycia ich zdolności kredytowej; współpraca między stronami ubezpieczenia jest podstawą prowadzenie tego rodzaju ubezpieczeń majątkowych,

Zasadę selekcji ryzyk, zakład ubezpieczeń zastrzega sobie prawo selekcji zarówno ubezpieczonych, jak i ryzyka, oznacza ona ograniczenie możliwości decyzji kredytodawcy, co do wybory transakcji podlegających przyszłemu ubezpieczeniu.

Zasadę stałego monitoringu ryzyka, stała kontrola ryzyka przez ubezpieczyciela, podczas całego kresu trwania umowy.

Zasadę unikaniu kumulacji ryzyka, oznacza nie dopuszczenie do sytuacji, gdy ryzyko jest skupione w taki sposób, że zaistnienie jednego wypadku ubezpieczeniowego powoduje szkody w wielu ubezpieczonych transakcjach; stosuje się zasadę zróżnicowania portfela ubezpieczeniowego, zapewniające akceptowalne dla zakładu i nadzoru ubezpieczeń rozproszenie ryzyka (ang. spread of risk).

Zasadę konkretności, oznacza iż warunki umowy muszą określać jednoznacznie wypadki ubezpieczeniowe, czyli przyczyny powstania szkody, tzn. iż tylko szkody będące skutkiem zajścia określonych wypadków ubezpieczeniowych uprawniają ubezpieczonego do odszkodowania.

Do grupy drugiej zaliczymy zasadę ubezpieczenia kredytów „nowych”, jeszcze nie udzielonych lub udzielanych bezpośrednio przed ich ubezpieczeniem, zasadą jest unikanie pokrywanie ryzyka operacji już trwających; główną przesłanką tej zasady jest warunek równości stron umowy ubezpieczenia (ubezpieczyciel – kredytodawca).

Zasadę granicy pokrycia, dla każdego klienta ustala się maksymalne granice pokrycia, które oznaczają pułap ubezpieczanych kredytów; przekroczenie jej oznacza iż nadwyżkę ubezpieczony w całości ponosi na własne ryzyko.

2.3 Sposoby udzielania ochrony ubezpieczeniowej, wniosek ubezpieczeniowy

Ochrona ubezpieczeniowa, oparta na powyższych zasadach, realizowana jest na dwa podstawowe sposoby: ubezpieczenie pojedyncze (ang. specific cover) oraz ubezpieczenie zbiorowe (ang. turnover cover). Odpowiednio występują dwie grupy polis ubezpieczeniowych: pojedyncza i zbiorowa.

Ubezpieczenie pojedyncze polega na tym, iż objęta jest nim jedna transakcja lub wiele transakcji, ale tylko z jednym kredytobiorcą – w każdym przypadku pokrywane jest ryzyko niewypłacalności jednego kredytobiorcy. Ten sposób ubezpieczenia jest pod wieloma względami finansowymi zbliżony do gwarancji spłaty kredytu (oczywiście nie gwarancji pełnej, lecz w wysokości wynikającej z procentu pokrycia). Przy stosowaniu tego rodzaju umowy powstaje szereg niebezpieczeństw, jak: antyselekcja kontrahentów i transakcji kredytodawcy oraz kumulacja ryzyka.

Pierwsze zagrożenie dotyczy kredytodawcy, czyli strony ubezpieczenia ponoszącej jej koszty, który we własnym zakresie wybiera kontrakty, mające podlegać ubezpieczeniu. Wybór ten może się często opierać na świadomości wysokiego prawdopodobieństwa braku uregulowania należności. Stosowaną zasadą jest, iż transakcje kredytowe długoterminowe (powyżej jednego roku) oraz duża część transakcji średnioterminowych (6-12 miesięcy) obejmowane są ubezpieczeniami pojedynczymi. Ubezpieczenie kredytów krótkoterminowych rzadko odbywa się bez ingerencji państwa, zwłaszcza kiedy cel transakcji jest zgodny z preferencjami i założeniami państwa.

Zawarcie umowy ubezpieczenia pojedynczego opiera się na bardzo szczegółowej analizie ryzyka przeprowadzonej przez ubezpieczyciela. Zakres zbieranych informacji oraz szczegółowość badania jest większa niż w procesie ubezpieczenia zbiorowego. Przed zawarciem umowy ubezpieczenia wydawana zostaje promesa, która określa składkę i warunki polisy. Po jej zaakceptowaniu przez kredytodawcę następuje sprecyzowanie warunków ubezpieczenia. Cały proces oceny ryzyka i negocjacji odbywa się przed zawarciem ubezpieczanej transakcji (udzieleniem kredytu).

Charakter umowy jednostkowej niesie ze sobą kumulacje ryzyka, u jednego kredytobiorcy w jednej transakcji. Towarzystwa ubezpieczeniowe starają się wyeliminować ubezpieczenia pojedyncze, mając na uwadze wysoką szkodowość występującą w tym rodzaju umowy ubezpieczenia.

Drugą grupą, wyróżnianą w polisie ubezpieczenia kredytu, jest ubezpieczenie zbiorowe, które jedną umową obejmuje wielu kredytobiorców (przy czym ich wybór nie jest w pełni pozostawiony woli kredytodawcy). Jest to najczęściej stosowany sposób realizacji ochrony ubezpieczeniowej i jest preferowany przez zakłady ubezpieczeń, gdyż pozwala unikną zarówno antyselekcji kredytobiorców, jak i zapewnia rozkład ryzyka kredytowego. W ubezpieczeniu na zasadzie zbiorowej stosowane są dwa podstawowe schematy: ubezpieczenie całego obrotu (ang. whole turnover cover) lub ubezpieczenie obrotu wybranych kredytobiorców (ang. spread cover).

Polisy tego typu wykluczają antyselekcję ryzyk kredytowych przez kredytodawcę. Przedmiotem ubezpieczenia jest cały obrót kredytowy, w maksymalnym zakresie, jaki może być objęty danym rodzajem ubezpieczenia kredytu (np. w ubezpieczeniu kredytu krajowego – z wyłączeniem kredytów udzielanych podmiotom publicznym, w ubezpieczaniu kredytów eksportowych – z wyłączeniem transakcji zawieranych z kredytobiorcami z krajów ogólnie wyłączonych z ochrony ubezpieczeniowej). W umowie ustala się jedynie ogólne warunki, jakie mają spełniać udzielane kredyty (wysokość oraz długość udzielanego kredytu bez konsultacji z ubezpieczycielem) oraz całkowity limit ubezpieczanego obrotu kredytowego. Kredyty są automatycznie ubezpieczone z chwilą ich udzielenia, zaś po przekroczeniu ustalonego limitu, muszą być indywidualnie przedstawione do ubezpieczenia. Schemat ubezpieczenia zbiorowego opiera się na szczególnym zaufaniu do kredytodawcy, gdyż metody prewencji ryzyka (ocena ryzyka kredytobiorcy, kraju, czy kontroli procedur kredytowych) są tu prawie zupełnie wyłączone. Obecnie klasyczne ubezpieczenie całego obrotu jest rzadko spotykane, lecz często stosuje się jego modyfikacje.

Do jednych z nich należy ubezpieczenie obrotu określonych kredytobiorców, wobec których towarzystwo przeprowadziło analizę kredytową. Na jej podstawie określony zostaje limit obrotu kredytowego, objętego ubezpieczeniem. Wszystkie transakcje z przyjętym kredytobiorcą, aż do wyczerpania limitu, objęte są ubezpieczeniem (wysokość każdej transakcji jest podstawą obliczenia składki).

Początkowy etap procesu ubezpieczenia kredytów, opierający się na zbadaniu ryzyka związanego z kredytodawcą, jest dopiero rozpoznaniem potencjalnego klienta przez zakład ubezpieczeń i nie rodzi wzajemnych obowiązków stron umowy. Na podstawie dostarczonych informacji oraz informacji własnych, dokonywana są oceny ogólnej sytuacji ekonomicznej kredytodawcy oraz struktury jego portfela kredytowego. Dotyczy ona m. In. Wysokości obrotu kredytowego według sektorów gospodarki, regionów geograficznych, wysokości i długości udzielanych kredytów, warunków kredytowych, rodzaju stosowanych zabezpieczeń, dywersyfikacji portfela kredytobiorców, aktualnego zadłużenia.

Wniosek ubezpieczeniowy, jaki składa kredytodawca, zawiera, oprócz informacji potrzebnych do dokonania opisanej analizy, inne elementy zależne od sposobu ubezpieczenia. Dla przykładu dla ubezpieczenia pojedynczego jest to dokładny opis transakcji i kredytobiorcy, dla ubezpieczenia całego obrotu – analiza „złych” kredytów (w ostatnich trzech latach), dla ubezpieczenia obrotu określonych kredytobiorców – propozycje wysokości limitów z osobna dla każdego kredytobiorcy. Wynikiem wstępnego etapu jest określenie ramowych warunków ubezpieczenia oraz metody pokrycia ubezpieczeniowego.

2.4 Ocena i podział ryzyka, składka ubezpieczeniowa

Metody pokrycia ubezpieczeniowego stosowane przy ubezpieczaniu kredytu, pozwalają dobrać odpowiedni schemat ubezpieczenia do potrzeb kredytodawcy, zaś dla towarzystwa ubezpieczeniowego są dogodnym narzędziem dla kontroli pokrywanego ryzyka. Techniki ubezpieczenia opierają się na mechanizmie podziału ryzyka kredytobiorców (ang. risk sharing) lub podziału ryzyka strat (ang. loss sharing) pomiędzy kredytodawcę a ubezpieczyciela.

Podział ryzyka kredytobiorców polega na podziale portfela kredytobiorców na część ubezpieczoną i nie ubezpieczoną. Zwykle stosowane kryteria selekcji kredytobiorców nie pokrywają się z kryteriami określającymi niebezpieczeństwa kumulacji ryzyka (np. działający w jednym sektorze sprzedaży, czy wyłącznie jednostki samorządowe). Kierując się tą zasadą właściwymi kryteriami podziału portfela są: wysokość kredytu, okres i rodzaj kredytu. Rzadziej podziału portfela kredytobiorców dokonuje się przez określenie minimalnej wysokości należności kredytowej (ang. datum line cover). Istotą tej techniki jest określenie minimalnej należności kredytowej i kiedy dany kredytobiorca przekroczy ten pułap w okresie umowy ubezpieczenia, wszystkie następne transakcje kredytowe zostają ubezpieczane, nawet kiedy należności z nich wynikające będą mniejsze od określonej wartości minimalnej. Przejście do części ubezpieczonej poprzedzone jest procedurą przydzielenia przez zakład limitu ubezpieczeniowego obrotu z danym kredytobiorcą.

Podział ryzyka kredytobiorców stosowany jest wyłącznie w ubezpieczeniu zbiorowym. Pozwala on w bardzo dogodny sposób regulować poziom zaangażowania w ryzyku kredytowym. W sytuacji kiedy kredytodawca nie jest w stanie ponosić pełnego ryzyka transakcji z niektórymi kredytobiorcami (mała zwłoka w zapłacie może spowodować utratę płynności finansowej, zaś w skrajnych przypadkach nawet upadłość firmy), korzystniejsze okazują się techniki podziału ryzyka strat. W przypadku wystąpienia strat, ich podział następuje pomiędzy dwiema stronami ubezpieczenia (zakład ubezpieczeń i kredytodawcę) i często spotyka się ze wspólną windykacją należności.

Udział własny ubezpieczonego jest absolutnym minimum stosowanym przy podziale ryzyka start, co oznacza iż z tytułu każdej szkody kredytodawca otrzymuje odszkodowanie równe wysokości straty pomniejszonej o wysokość udziału własnego określonego procentowo.

Indywidualna franszyza redukcyjna (ang. individual first loss) jest to nominalnie określona wysokość straty, którą kredytodawca ponosi na swój rachunek. Jeżeli pojedyncza strata nie przewyższ franszyzy, odszkodowanie nie jest wypłacane, zaś gdy jest wyższa to nadwyżka (różnica między stratą a franszyzą) jest pokrywana ubezpieczeniem z zastosowaniem udziału własnego kredytodawcy. Mechanizm ten pozwala na redukcję kosztów administracyjnych w działalności towarzystwa, związanego z częstym wypłacaniem odszkodowań za drobne straty.

Łączna franszyza redukcyjna ...

This is a preview of the whole essay

Łączna franszyza redukcyjna (ang. aggregate first loss) na dany okres (zwykle 12 miesięcy) określa wysokość sumy strat nie ubezpieczonych. Jeżeli w trakcie trwania umowy, suma ta przekroczy wysokość franszyzy, to za każdą następną stratę wypłacane jest odszkodowanie z zastosowaniem udziału własnego.

Pokrycie progowe lub franszyza integralna (ang. treshold cover) występuje, gdy kredytodawca ma stały poziom niewielkich strat. Umowa określa wysokość straty, tzw. „próg”, jeżeli strata kredytodawcy jest od niego niższa, odszkodowanie nie jest wypłacane, w przypadku gdy jest wyższa odszkodowanie jest wypłacane w wysokości straty minus udział własny.

Minimalna retencja (ang. minimum retention) polega, iż kredytodawca otrzymuje odszkodowanie w wysokości poniesionej straty pomniejszonej o udział własny lub o tzw. minimalną retencję – określoną kwotę, w zależności która z nich jest wyższa. Jest ona najczęściej stosowaną techniką w ubezpieczaniu kredytu.

Specyficzna metoda podziału ryzyka może być stosowana w ubezpieczeniu kredytu bankowego i dotyczy podziału okresu spłaty kredytu, który w pewnym momencie wraz ze spłacanymi odsetkami podlega ubezpieczeniu. Ze względu na skuteczne metody oceny ryzyka kredytowego i cenę ubezpieczenia, stosowane są wyłącznie ubezpieczenia katastrofalnych strat (ang. catastrophe cover, exceptional loss policy).

Podstawowym elementem każdej umowy ubezpieczenia, określanym w pierwszym etapie rozpatrywania wniosku, jest składka. Jak już wcześniej wspomniano w rozdziale pierwszym, regułą jest brak taryfy składek i określana jest każdorazowo dla konkretnego kredytodawcy. Odzwierciedla ona ryzyko dokonywanych transakcji (składka netto) oraz pokrywa koszty administracyjne (składka brutto).

Do determinantów wpływających na cenę ubezpieczenia należą:

rodzaj działalności kredytodawcy, pozycja w danej branży (ryzyko sektorowe),
przedmiot kredytu,
wysokość obrotu kredytowego z podziałem na poszczególnych kredytobiorców,
liczebność, zróżnicowanie i historię współpracy kredytobiorców,
warunki kredytowania oferowane przez kredytodawcę, tj.: terminy płatności, odsetki karne,
przebieg i wysokość strat w poprzednim okresie,
efektywność administracji ryzyka kredytowego.

Przy ubezpieczeniu kredytu eksportowego czynnikiem bardzo istotnym jest ryzyko kraju przeznaczenia kredytu. Nie bez znaczenia jest schemat, według którego ma nastąpić ubezpieczenie. W ubezpieczeniu pojedynczym większy nacisk kładzie się na analizę zdolności kredytowej kredytobiorcy, maksymalną wysokość zadłużenia kontrahenta w danym okresie oraz na szczegółową analizę warunków transakcji. Analiza historyczna odgrywa większą rolę w ubezpieczeniu zbiorowym, włączając w to doświadczenia kredytodawcy w udzielaniu kredytów.

Średnio w ubezpieczeniu pojedynczym, przyjmuje się górną granicę składki na poziomie 1,5% udzielanego kredytu, przy czym zazwyczaj jest niższa niż 1%.

Kalkulacja składki w ubezpieczeniu wielu transakcji z jednym kredytobiorcą może się odbywać na podstawie:

najwyższej należności kredytowej w danym okresie, jeżeli poziom należności kredytowych jest w miarę stały (ang. system fixed time),
każdej należności kredytowej oddzielnie, jeżeli ich poziom wykazuje zmiany w czasie (ang. system adjustable time)

W ubezpieczeniu zbiorowym składka może zostać ustalona na podstawie:

obrotu kredytowego – sumy udzielonych kredytów, zazwyczaj płacona z dołu według miesięcznych deklaracji sumy udzielanych kredytów
wysokości należności kredytowych – oparty również na miesięcznych deklaracjach bilansu należności kredytowych; różnice występują gdy kredyty udzielane są na dłuższe okresy, gdyż wiele razy deklarowane są należności kredytowe i składka – za kredyty dłuższe niż okres między płatnościami – jest opłacana wiele razy, skalkulowana inną metodą niż w przypadku pierwszym i odpowiada długości ubezpieczanego ryzyka.

Analiza niebezpieczeństwa związanego z ubezpieczaniem kredytu opiera się w pierwszym etapie na czynnikach leżących po stronie kredytodawcy. Ilościowe, czyli mierzalne ujęcie ryzyka niesłusznie traktowano dotąd jako obiektywne, zaś ujęcie jakościowe za podejście gorsze, bo subiektywne. Obecnie następuje dojrzewanie teorii ryzyka i bardziej pragmatyczne podejście kładące nacisk na doświadczenie, profesjonalizm i odpowiedzialność pracowników. W drugim etapie badaniu podlegają kontrahenci – kredytobiorcy, która przeprowadzana jest przede wszystkim przy ubezpieczaniu obrotu określonych kredytobiorców oraz w ubezpieczeniu pojedynczym.

Podstawą przeprowadzenia analizy kredytobiorcy jest informacja, wiarygodna i mówiąca o faktycznym stanie finansowym, gwarantująca powodzenie przeprowadzanych transakcji. Dużą część aktywności towarzystwa asekuracji kredytu skierowana jest na stworzenie i utrzymanie stanu stałej dostępności do informacji, przejawem czego jest budowa własnej bazy danych.

Kluczową rolę w badaniu kredytobiorcy krajowego odgrywa ocena ryzyka handlowego danego kontrahenta. W tym zakresie działalność zakładu ubezpieczeń zbliża się do działalności banków na polu oceny ryzyka kredytowego. Ocenie podlega aktualna sytuacja finansowa, na podstawie której powstaje prognoza dalszej działalności, opartej na dokumentach finansowych (bilans, rachunek zysków i strat, rachunek przepływów pieniężnych, biznes-plan) oraz prawnych.

Drugim elementem oceny kredytobiorcy krajowego jest szacowanie wpływu ryzyka politycznego na jego działalność. Rozdzielenie pokrywanego ryzyka na handlowe i polityczne ma celu wyłączenie tego drugiego, gdyż nie podlega ono ubezpieczeniu. Brane są pod uwagę takie czynniki jak: forma własności przedsiębiorstwa, właściciele, konkurencja, sposoby przeprowadzania likwidacji i upadłości firmy, ingerencja państwa w działalność kredytobiorcy w mocy prawa, rola subwencji lub dotacji państwowych.

W ubezpieczeniu kredytu eksportowego analiza mikroekonomiczna poprzedzona jest oceną ryzyka kraju kredytobiorcy, które obok ryzyka niehandlowego (politycznego, katastrofalnego, ryzyka dłużnika publicznego i ryzyka kursowego) obejmuje ryzyko handlowe makroekonomiczne.

Na ryzyko kraju składają się dwa podstawowe czynniki:

obiektywne możliwości płatności od dłużników z określonego kraju, czyli ogólne warunki wymiany handlowej, polityka dewizowa – składają się na ryzyko ekonomiczne i finansowe,
wola państwa regulowania swoich zobowiązań – ryzyko polityczne.

Oparcie się wyłącznie na analizie historycznej bywa często nie wystarczające, zwłaszcza kiedy wpływ na mechanizmy wolnego rynku ma religia czy ideologia. Opracowywaniem i gromadzeniem danych z tego zakres zajmuje się Międzynarodowy Przewodnik Ryzyka Krajów (ang. International Country Risk Guide – ICRG), który na podstawie trzech działów ryzyk, publikuje „kombinowany polityczny finansowy i ekonomiczny wskaźnik ryzyka” (ang. Composite political financial and economic risk rating – CPFER) dla każdego kraju.

Klasyfikacja rodzajów produktów ubezpieczeniowych opiera się na przeglądzie form działalności firm ubezpieczenia kredytu. Z tego powodu nie obejmuje ona wyłącznie ubezpieczenia kredytu w ścisłym rozumieniu określonym w przedstawionej wcześniej definicji. Przy opisie rodzajów produktów ubezpieczeniowych przyjęto podział na ubezpieczenie: kredytu krajowego i kredytu eksportowego.

2.5 Regres w ubezpieczeniach transakcji kredytowych

Ubezpieczenia finansowe charakteryzują się tym, że przynajmniej z założenia występują w nich prawo zakładu ubezpieczeń do zwrotnego poszukiwania wypłaconych kwot. Ta reguła powoduje, że z punktu widzenia ekonomicznego ubezpieczenia finansowe to specjalny rodzaj ubezpieczeń, gdzie pomniejszenie majątku zakładu ubezpieczeń w wyniku wypłaty odszkodowania, idzie w parze z prawem do zaspokojenia roszczenia z majątku dłużnika.

Regres ubezpieczeniowy jest specyficzną formą wstąpienia w prawa zaspokojonego wierzyciela (podstawienie) w oparciu o art. 828 k.c. Obecnie obowiązujące prawo przewiduje jedynie ustawowe wstąpienie w prawa zaspokojonego wierzyciela (art. 518 k.c.). Wstąpienie w prawa wierzyciela może nastąpić w przypadkach, gdy (art. 518 k.c.):

jeżeli osoba trzecia płaci cudzy dług, za który jest odpowiedzialna osobiście albo pewnymi przedmiotami majątkowymi,
jeżeli osobie trzeciej przysługuje prawo przed którym spłacana wierzytelność ma pierwszeństwo zaspokojenia,
jeżeli osoba trzecia działa za zgodą dłużnika w calu wstąpienia w prawa wierzyciela, zgoda dłużnika powinna być wyrażona w formie pisemnej pod rygorem nieważności,
jeżeli przewidują to przepisy szczególne – art. 828 k.c., który to reguluje regres zakładu ubezpieczeń.

Artykuł 828 § 1 k.c. stanowi, iż jeżeli nie umówiono się inaczej, z dniem zapłaty odszkodowania przez zakład ubezpieczeń roszczenie ubezpieczającego przeciwko osobie trzeciej odpowiedzialnej za szkodę przechodzi z mocy prawa na zakład ubezpieczeń, do wysokości zapłaconego odszkodowania. Jeżeli zakład pokrył tylko część szkody, ubezpieczającemu przysługuje pierwszeństwo, co do pozostałej części nieuregulowanej należności.

Regres w przypadku ubezpieczenia transakcji kredytowej na podstawie umowy z dłużnikiem jest o tyle problematyczny, bowiem to właśnie ubezpieczający (dłużnik) jest odpowiedzialny za szkodę poniesioną przez wierzyciela, zaspokojoną przez zakład ubezpieczeń. Zatem to nie ubezpieczający (dłużnik) posiada roszczenie, ale właśnie roszczenie jest przeciwko niemu, posiada je wierzyciel, na rzecz którego zawarto umowę ubezpieczenia. Powstaje zatem pytanie, czy zakład ubezpieczeń posiada roszczenie zwrotne przeciwko ubezpieczającemu. Literalna interpretacja zapisu art. 828 § 1 k.c. daje odpowiedź negatywną.

Można pokusić się o interpretację celowościową, wychodząc z założenia, że ustawodawca nie mógł przewidzieć wszystkich sytuacji, a względy słuszności przemawiają za istnieniem roszczenia zwrotnego ubezpieczyciela przeciwko ubezpieczającemu – dłużnikowi (odpowiedzialny za szkodę dłużnik nie powinien zostać uwolniony z tej odpowiedzialności). Jednak z drugiej strony można przyjąć takie rozumowanie, iż dłużnik zawierając umowę ubezpieczenia i ponosząc koszty składki nie tylko spełnia wymóg wierzyciela i ponosząc cenę ubezpieczenia nie tylko spełnia wymóg wierzyciela, co do zabezpieczenia jego wierzytelności, ale również kupuje zwolnienie od odpowiedzialności w razie niewykonania zobowiązania na rzecz wierzyciela. W takim znaczeniu umowa ubezpieczenia należności zawierana z dłużnikiem na rzecz wierzyciela zbliżona byłaby do umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (np. umyślne niewykonanie zobowiązania nie byłoby objęte ubezpieczeniem, zgodnie z art. 827 k.c., podobnie jak jest w większości ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej).

W przypadku umowy ubezpieczenia należności zawieranej z wierzycielem, sprawa regresu zakładu ubezpieczeń wydaje się być bardziej klarowna. Warto w tym miejscu podkreślić, iż na zakres regresu ubezpieczeniowego zasadniczy wpływ ma zasada rozdzielenia odpowiedzialności dłużnika z tytułu transakcji kredytowej od odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń z tytułu umowy ubezpieczenia. Zakład ubezpieczeń zaciąga swój dług, a nie poręcza za dług dłużnika. Warunkiem koniecznym na zaistnienie regresu jest odpowiedzialność dłużnika wobec ubezpieczonego wierzyciela, gdyż właśnie ono przechodzi na zakład ubezpieczeń.

Ubezpieczyciele dążą do zbliżenia zakresu swojej odpowiedzialności do odpowiedzialności dłużnika z tytułu transakcji kredytowej, co znacznie upraszcza w pewnym stopniu ustalenie zakresu roszczenia regresowego. Zazwyczaj obejmuje ona zapłatę należności głównej (rzadko o odsetki i koszty) w przypadku zaistnienia ściśle określonych zdarzeń (np. świadczących o niewypłacalności dłużnika).

2.6 Ubezpieczenie kredytu krajowego

Klasa ubezpieczeń kredytu krajowego obejmuje:

kredyt bankowy udzielany dla podmiotów działających w kraju (na działalność gospodarczą i na cele konsumpcyjne),
kredyt hipoteczny,
kredyt handlowy (kupiecki),
kredyt rolniczy oraz
karty kredytowe,
sprzedaż ratalną,
sprzedaż leasingową.

2.6.1 Ubezpieczenie kredytu bankowego

Przedmiotem tego ubezpieczenia jest spłata przez kredytobiorcę kwoty kredytu wraz z naliczonymi odsetkami w trakcie trwania umowy w wysokości, terminie i na określonych zasadach. Umowa ubezpieczenia może być zawarta z osobami fizycznymi, prawnymi lub jednostkami organizacyjnymi nie posiadającymi osobowości prawnej. W przypadku ubezpieczenia pojedynczego może być zawierana przez kredytobiorcę na rzecz banku albo przez bank, zaś w ubezpieczeniu zbiorowym z bankiem i na jego rzecz. Ubezpieczenie w przeważającej większości nie obejmuje odsetek karnych tytułem zwłoki w uiszczeniu należności.

Udostępniane środki pieniężne mogą być przeznaczone na różne cele, zatem ogólnie możemy mówić o kredycie:

obrotowym – finansowanie bieżącej działalności gospodarczej,
inwestycyjnym – dobra trwałego użytku, maszyny i urządzenia, nieruchomości,
konsumpcyjnym – bieżące spożycie, wycieczki zagraniczne,
hipotecznym – zakup nieruchomości przy zabezpieczeniu hipotecznym na tej nieruchomości,
w rachunku bieżącym osób fizycznych lub rachunku karty kredytowej.

Zakład ubezpieczeń odpowiada za całkowitą lub częściową utratę zdolności do spłacania należności przez kredytobiorcę będącą: osobą fizyczną – gdy nastąpi jej śmierć lub potwierdzona orzeczeniem odpowiedniej komisji lekarskiej trwała utrata zdrowia (uniemożliwiająca pracę), lub przedsiębiorcą – gdy nastąpi jego ogólna niewypłacalność.

Suma ubezpieczenia stanowi całkowitą sumę rat kredytu pozostałych do spłacenia wraz z odsetkami i jest górną granicą odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń.

Ubezpieczający (ubezpieczony) zobowiązany jest do sprawdzenia wiarygodności oraz stanu finansowego kredytobiorcy na podstawie analizy dokumentów wymienionych w umowie ubezpieczenia. Zobowiązany jest do zapewnienia odpowiedniego zabezpieczenia majątkowego z tytułu udzielonego kredytu (np. w przypadku ubezpieczeń hipotecznych umową ubezpieczenia powinna być zabezpieczona hipoteką na nieruchomości).

Odpowiedzialność towarzystwa ubezpieczeń jest z reguły wyłączona w przypadku, gdy:

w okresie ubezpieczenia bank zmienił warunki umowy kredytowej bez uzgodnienia z zakładem ubezpieczeń,
kredytobiorca – przedsiębiorca w dniu zawarcia umowy ubezpieczenia:

był postawiony w stan upadłości, likwidacji lub toczyło się w stosunku do niego postępowanie układowe,
znajdował się w trakcie przekształceń własnościowych,
był dłużnikiem, a jego zobowiązania przekraczały możliwości zwrotu długu,
nie gwarantował swoimi zdolnościami płatniczymi spłaty należności,

śmierć lub trwała utrata zdrowia kredytobiorcy – osoby fizycznej nastąpiła na skutek:

działań wojennych, udziału w strajkach, rozruchach, akcjach terrorystycznych,
działania energii jądrowej, radioaktywnej,
wyczynowego uprawiania sportu,

kredytobiorca jako przedsiębiorca świadomym działaniem doprowadził do ogólnej niewypłacalności.

Obecnie ubezpieczenie kredytu bankowego jest dostępne w bardzo ograniczonym zakresie. Stosowaną reguła jest objęcie ochroną ubezpieczeniową całej sieci oddziałów banku i wszystkich kredytobiorców według określonego kryterium (np. kredyty hipoteczne, konsumpcyjne, czy na zakup samochodu), która gwarantuje dostateczne rozłożenie ryzyka kredytowego.

2.6.2 Ubezpieczenie kredytu towarowego (kupieckiego, handlowego)

Przedmiotem tej umowy ubezpieczenia są przysługujące ubezpieczonemu (kredytodawcy) bezsporne należności z tytułu udzielonych kredytów kupieckich, których dowodem są wystawione faktury w okresie ubezpieczenia, nieuregulowane w terminie i wysokości. Ubezpieczeniu nie podlegają odsetki, kary umowne, opłaty manipulacyjne i inne dodatkowe należności. Stronami umowy ubezpieczenia są zawsze dostawca (ubezpieczający) i zakład ubezpieczeń. Zawierana jest na okres roczny w dwóch możliwych wariantach ubezpieczenia: w pierwszym kredytodawca zawiera umowę na swoją rzecz, ubezpieczając należności przysługujące mu od jednego kupującego, zaś w drugim od wszystkich bądź części kontrahentów.

W umowie, której podlegają wybrani kredytobiorcy, ustala się dla każdego z nich limit kredytowy oraz czas jego obowiązywania. Progowe ograniczenie, z jednej strony, jest górną granicą odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń z tytułu ubezpieczenia należności od określonego dłużnika, z drugiej strony, ma charakter informacyjny i określa bezpieczną wielkość zaangażowania finansowego dostawcy.

Odszkodowanie ubezpieczeniowe najczęściej jest wypłacane w przypadku gdy:

zostanie ogłoszona upadłość dłużnika,
bezskutecznie zakończy się egzekucja należności kredytowych przeciwko majątkowi dłużnika,
zostanie wszczęte postępowanie układowe z dłużnikiem,
wystąpi przewlekła zwłoka dłużnika w zapłacie należności.

Wysokość składki wynosi od kilku promili do kilku procent wartości obrotu kredytowego.

Kredyty handlowe udzielane są przez firmy produkcyjne i hurtownie najczęściej punktom sprzedaży detalicznej. Odbiorcami kredytów handlowych są często także sieci dystrybucyjne oraz placówki użyteczności publicznej takie jak: szpitale, szkoły i biblioteki. Udzielane są najczęściej na okres dwóch tygodni i zwykle nie są oprocentowany, zaś te firmy, które stosują oprocentowania to na różnych stopach dla poszczególnych odbiorców.

Zwykle podstawą do wejścia w obrót kredytowy jest pewien okres współpracy przy rozliczeniach dokonywanych za gotówkę oraz przedstawienie dokumentów rejestracyjnych (np. wyciąg z rejestru handlowego). Czasami również wymagane są poręczenia osób trzecich. Warto zwrócić uwagę, że przed rozpoczęciem kredytowania wymagane są z reguły standardowe dokumenty. Jest to raczej formalność niż rzeczywista chęć sprawdzenia kontrahenta. Bardzo rzadko kredytodawca prosi przyszłego odbiorcę kredytu o przedstawienie bilansu za ubiegły rok.

Zarządzanie ryzykiem kredytowym nie jest prowadzone właściwie w większości polskich firm. Istotnym problem w zarządzaniu nim jest monitoring działalności gospodarczej kredytobiorcy. Wśród form analizy działalności kredytobiorców najczęściej wymieniane są: metoda nieformalna – wymiana informacji w toku stałych bezpośrednich kontaktów oraz inny środek nieformalny jak opinie ludzi z branży. Jednak część firm stosuje profesjonalne metody monitoringu, jak systematyczne przedstawianie salda płatności, żąda informacji dotyczących bilansu (np. sprawozdań lub formularzy GUS F-01). Rzadkością w polskich firmach jest powoływanie zespołów pracowników zajmujących się oceną wniosków od kontrahentów i bieżąca analiza ryzyka ich kredytowania. Ograniczenie ryzyka sprowadza się do uzależnienia kolejnej dostawy towaru z odroczeniem płatności od spłaty wcześniej zaciągniętego kredytu.

2.6.3 Ubezpieczeni kredytu inwestycyjnego

W Polsce nie ma dostatecznie silnej instytucji ubezpieczeniowej zdolnej do wypromowania produktu takiego jak ubezpieczenie kredytu inwestycyjnego. Byłoby to związane z zaangażowaniem pokaźnych środków finansowych, które na mocy prawa nie mogą wynosić więcej niż 25% funduszy własnych zakładu ubezpieczeń przypadających na jedną operację.

Ubezpieczenie kredytów inwestycyjnych szczególnie długoterminowych, niesie ze sobą kumulacją różnych ryzyk, które ze względu na charakter i czas trwania są trudne do monitorowania przez ubezpieczyciela. Analiza tych ryzyk powinna odpowiedzieć na dwa pytania: czy towarzystwo może objąć ochroną udzielany kredyt i na jakim poziomie ustalić limit odpowiedzialności. Główną rolę odgrywa ryzyko handlowe, to znaczy, czy kredytobiorca jest wypłacalny w chwili udzielenia kredytu i czy będzie zdolny go spłacić. Równie ważnym elementem jest ocena ryzyka nieinwestycyjnego, związanego z czynnikami nie obiektywnymi działalności kredytobiorcy. W głównej mierze mowa tu o ryzyku politycznym kraju w którym działa kredytobiorca, stabilności systemu gospodarczego i prawnego (dla Japonii, Niemiec, Szwajcarii i USA jest ono najmniejsze).

Przedsięwzięcie charakteryzujące się niskim ryzykiem inwestycyjnym (handlowym) w które są zaangażowane międzynarodowe instytucje finansowe, działające w rozwojowej i perspektywicznej branży, zostanie ocenione jako ryzykowne, ze względu na miejsce przeznaczenia kredytu i związane z nim ryzyko polityczne kraju. Wpływa to niekorzystnie na cenę ubezpieczenia lub nawet na odmowę ubezpieczenia takiego kredytu.

2.6.4 Ubezpieczenie kredytu zaufania

Pojęcie „kredyt zaufania” jest używany do określenia transakcji w której jedna strona udostępnia drugiej rzeczy do nieodpłatnego użytkowania lub powierza jej wykonanie pewnych czynności, oczekując w zamian uczciwego wykorzystania powierzonych rzeczy, a także wykonania czynności. Dla lepszego zrozumienia podanej definicji mogą posłużyć poniższe przykłady:

w ramach umowy komisu komisant (zleceniobiorca) zobowiązany jest do wydania komitentowi (zleceniodawca) wszystkiego, co przy wykonywaniu zlecenia dla niego uzyskał, w szczególności chodzi tu o cenę, jaką uzyskał ze sprzedaży rzeczy,
podobnie agent zawierający umowę w imieniu zleceniodawcy i przyjmujący zapłatę za świadczenie zobowiązany jest wydać tę zapłatę,
pracownik, któremu powierzono mienie, zobowiązany jest do zwrotu tego mienia w stanie nie pogorszonym lub pogorszonym w stopniu wynikającym wyłącznie z normalnego w danych warunkach zużycia.

2.7 Ubezpieczenie kredytu w transakcjach handlu zagranicznego

Warunki finansowe, w tym warunki płatności, należą do podstawowych czynników decydujących o opłacalności transakcji eksportowych. W handlu międzynarodowym sprzedaż na kredyt, czyli dostawa towarów i/lub świadczenie usług z odroczonym terminem płatności, oznacza udzielenie kredytu kupieckiego przez eksportera zagranicznemu nabywcy (importerowi). Kredyt ten określany jest jako kredyt eksportowy (ang. export credit). Ubezpieczenie tego kredytu (ang. export credit insurance) w instytucji ubezpieczeniowej stanowi jeden z istotnych sposobów ograniczenia ryzyka nieotrzymania zapłaty od kontrahenta zagranicznego.

Wraz z przejściem z początkiem lat 90-tych do gospodarki rynkowej kraje Europy Środkowej i Wschodniej, na wzór krajów wysoko rozwiniętych, zaczęły doceniać potrzebę sprawnie działającego systemu promowania eksportu, w tym za pomocą ubezpieczenia kredytów eksportowych. Uznano za konieczne tworzenie niemal od podstaw instytucji, które mogłyby takie ubezpieczenie realizować przy zaangażowaniu funduszy publicznych. Krajowym eksporterom, wraz z tworzeniem owych instytucji, towarzyszyły nadzieje na pozyskanie nowych rynków zbytu z uwagi na przejęcie przez nie części ryzyka kredytowego.

2.7.1 Rys historyczny

W Polsce nie ma – podobnie jak w innych krajach postkomunistycznych – tradycji w zakresie ubezpieczenia kredytów w transakcjach handlu zagranicznego. Pierwsze próby prowadzenia tych ubezpieczeń nastąpiły w okresie międzywojennym (1931). Na przeszkodzie ich rozwojowi nie sprzyjały warunki umowy oraz struktura polskiego handlu zagranicznego. W okresie PRL przez długi czas nie odczuwano potrzeby rozwijania tego rodzaju ubezpieczeń Dopiero po 1957 roku wprowadzono ubezpieczenia kredytowe, co było przejawem zmian, jakie nastąpiły po 1956 roku. Do roku 1971 zakres ryzyk i stopień ich pokrycia prowadzonych przez „Wartę” był mały, gdyż ubezpieczeniem obejmowano wyłącznie ryzyka handlowe, zaś jego przedmiotem były tylko kredyty krótko- i średnioterminowe. Rozszerzenie zakresu przyjmowanych do ubezpieczenia ryzyk oraz możliwości promocji eksportu nadeszły wraz z uchwałą Rady Ministrów nr 221 z 22 października 1971 r. w sprawie ubezpieczenia przez jednostki gospodarki uspołecznionej należności kredytowych od kontrahentów zagranicznych. Kolejna uchwała Rady Ministrów nr 142 z 31 maja 1974 r. dotyczyła ubezpieczenia kredytowych należności jednostek gospodarki uspołecznionej od kontrahentów zagranicznych z tytułu ryzyka handlowego i niehandlowego, wprowadziła dalsze rozszerzenie zakresu ubezpieczenia, m.in. obejmując ryzyka niehandlowe. Dodatkowo, nie naruszając zasady dobrowolności tego ubezpieczenia, uchwała upoważniła właściwych ministrów do nałożenia na podległe sobie przedsiębiorstwa obowiązek ich zawarcia. W wyniku przeprowadzonej reformy podjęto dalsze zmiany w zakresie zarówno organizacji, jak i warunków ubezpieczenia. „Warta”, jako ówczesny monopolista na rynku ubezpieczeń finansowych, wprowadziła nowe warunki ubezpieczeń oraz formy jej zawierania, tj.: polisa obrotowa, zbiorcza, imienna, dyskrecjonalna, oferując jednocześnie dogodniejsze warunki zawierania umów ubezpieczenia generalnego, porozumień w sprawie zawierania i realizacji tych ubezpieczeń oraz ramowych i indywidualnych umów ubezpieczenia. W 1984 roku „Warta” wprowadziła odrębne ogólne warunki ubezpieczenia należności eksportowych od ryzyka kursowego.

Zmiany społeczno-gospodarcze jakie nastąpiły po 1989 roku zmieniły organizację oraz podstawy prawne polskiego rynku w zakresie ubezpieczania kredytu w transakcjach handlu zagranicznego. Na podstawie nowego prawodawstwa przestały obowiązywać wszystkie akty prawne wydane na podstawie poprzednio obowiązującej ustawy ubezpieczeniowej, jak również wyżej wymienione uchwały Rady Ministrów dotyczące ubezpieczenia kredytu.

2.7.2 Pojęcie ryzyka w eksporcie i jego podział

W Polsce podstawą prawną ubezpieczenia kredytów eksportowych na zasadach rynkowych jest ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. (znowelizowana w 1995 r.). W załączniku do ustawy określono podział ryzyka według działów, grup i rodzajów ubezpieczeń. Ubezpieczenie kredytu wymienione zostało w Dziale II – Pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe, w grupie 14 „Ubezpieczenie kredytu”.

Z kolei podstawą ubezpieczenia kredytów eksportowych przy wsparciu finansowym z budżetu państwa jest ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o gwarantowanych przez Skarb Państwa ubezpieczeniach kontraktów eksportowych. Określa ona zasady ubezpieczeń kontraktów eksportowych w wypadku których wypłata odszkodowań zapewniona jest w drodze przekazywania ubezpieczycielowi przez Skarb Państwa niezbędnych na ten cel środków. Celem ubezpieczenia, którego zasady zostały zdefiniowane w tej ustawie jest udzielenie krajowym podmiotom gospodarczym ochrony na wypadek strat poniesionych w trakcie realizacji kontraktu eksportowego:

przed wysyłką towarów lub realizacją usług,
po wysyłce towarów lub zrealizowaniu usług.

W tym kontekście należy zauważyć, iż powyższe określenie celu przez ustawę wykracza w istotny sposób poza typową koncepcję ubezpieczenia kredytu eksportowego. Pojęcie „kontraktu” użyte w ustawie oznacza umowę zawartą pomiędzy kredytodawcą a kredytobiorcą w sferze obrotu międzynarodowego. Przyjęcie w ustawie możliwości ubezpieczenia szkód powstałych przed wysyłką towarów lub realizacją usług jest rozwiązaniem leżącym szczególnie w interesie tych eksporterów, których specyfika działalności niesie ze sobą duże nakłady przed dokonaniem wysyłki. Ewentualna niemożliwość wykonania kontraktu w ich przypadku może oznaczać duże straty, kiedy wykorzystane środki były jednorazowe i nie mogą zostać wykorzystane do innej produkcji.

Ryzyko jest uważane za jedno z podstawowych pojęć w literaturze ubezpieczeniowej. Jednak ani ona sama jak i przepisy prawa nie stworzyły jednoznacznej definicji ryzyka, akceptując definicje funkcjonujące w innych dziedzinach nauk. Pojęcie „ryzyko” jest bardzo często utożsamiane z: niebezpieczeństwem, zagrożeniem, hazardem, niepewnością, możliwością czy prawdopodobieństwem. Istotne wydaje się wyszczególnienie ryzyka w aspekcie subiektywnym i obiektywnym.

O ryzyku, jako możliwości zajścia straty mówi art. 806 k.c. stwierdzając, że umowa ubezpieczenia jest nieważna, jeżeli w chwili jej zawarcia wypadek już zaszedł albo odpadła właśnie możliwość jego zajścia.

Ujęcie ryzyka w aspekcie handlu zagranicznego nie pozostaje bez znaczenia o jego przyjęciu lub odrzuceniu przez zakład ubezpieczeń. Wyróżnia się dwa modele: tzw. model probabilistyczny, gdy choćby jedna z zależności przyczynowych zachodząca w sytuacji, wobec której należy podjąć decyzję nie jest znana, ale znane i obliczalne jest obiektywne prawdopodobieństwo oraz model strategiczny, gdy podejmujący decyzję nie zna i nie może określić, jakie jest prawdopodobieństwo wystąpienia zależności przyczynowych. Jeżeli w pierwszym modelu możemy mówić o ryzyku zdarzenia, tak w drugim o niepewności z nim związanej.

Ryzyko w handlu zagranicznym sensu largo dotyczy ryzyka makroekonomicznego (np. zachwiania bilansu płatniczego i handlowego danego kraju), a sensu stricte ryzyka mikroekonomicznego (związane z podmiotami gospodarczymi). Z punktu widzenia przedsiębiorców istotniejsze wydaje się ryzyko mikroekonomiczne, bo na nie mogą wpływać i w miarę możliwości ograniczać.

Podział ryzyka w ujęciu przedmiotowym dzieli się na:

niehandlowe

polityczne,
katastrofalne,
przewlekłej zwłoki w wypełnianiu zobowiązań płatniczych przez zagranicznego dłużnika publicznego (do którego nie mają zastosowania przepisy prawa upadłościowego obowiązującego w kraju dłużnika),

handlowe.

W przypadku ubezpieczenia kontraktów eksportowych od ryzyka handlowego niezbędne jest, aby kontrakt wyczerpywał łącznie dwie przesłanki: był zawarty na zasadach umowy kredytowej i na okres dwóch lub więcej lat, lub obejmował ryzyko związane ze zmianami kursów walutowych. Ubezpieczenie swoją ochroną obejmuje prawnie stwierdzoną niewypłacalność dłużnika, wystąpienie do wierzycieli o układy z powodu niewystarczającego majątku do zaspokojenia zobowiązań (faktyczna niewypłacalność).

Mówiąc o ryzyku ze względu na moment jego powstania, dokonuje się jego podziału na ryzyko kredytu i produkcji, jakie związane jest z realizacją kontraktu eksportowego. Ryzyko produkcji występuje przed wysyłką towarów lub realizacją usługi, zaś ryzyko kredytu powstaje po wysyłce towarów lub wykonania usługi.

W przypadku, kiedy za kryterium przyjmuje się reasekurację, to możemy ryzyko rozpatrywać w kontekście rynkowym i nierynkowym. Gdy nie ma sposobności uzyskania reasekuracji, mówi się o ryzyku nierynkowym i jako ochronę ubezpieczeniową stosuje się system gwarancji państwowych. Przedstawione kryterium stosowane jest przez państwa OECD i może wydawać się bardziej adekwatne w stosunku do podziału na ryzyko handlowe i niehandlowe.

Ubezpieczenie kontraktów eksportowych obejmuje szkody poniesione przez ubezpieczającego w wyniku niemożności wykonania kontraktu eksportowego, czy to w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania kontrakty przez kontrahenta zagranicznego, jeśli szkody te są następstwem zdarzeń określonych jako ryzyko niehandlowe,

W ustawie przyjęto także, iż ryzyko polityczne obejmuje:

ogłoszenie powszechnego moratorium płatniczego przez rząd państwa dłużnika lub państwa uczestniczącego w regulowaniu należności,
wydanie lub zmianę aktów prawnych lub decyzji rządu bądź innego organu państwowego państwa dłużnika lub państwa trzeciego, które uczestniczy w realizacji kontraktu, uniemożliwiających wykonanie kontraktu lub świadczenie zamówionych usług
wprowadzenie zakazu transferu należności w walucie płatności lub zakazu wymiany waluty narodowej na walutę płatności,
odmowę dokonania zapłaty z przyczyn nie związanych z wykonaniem kontraktu, gdy dłużnikiem jest państwo, dłużnik publiczny lub inny dłużnik, za którego poręczyło państwo,
przepisy prawne lub decyzje rządu Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie handlu zagranicznego, które uniemożliwiają realizację kontraktu lub świadczenie zamówionych usług,
wybuch poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej działań wojennych, powstania, rewolucji, zamieszek, przewlekłych i masowych strajków
ogłoszenie aktów nacjonalizacji.

Z kolei ryzyko katastrofalne, zgodnie z ustawą obejmuje: trzęsienie ziemi, wybuch wulkanu, cyklon, tajfun, powódź, gwałtowny przypływ morski, pożary o rozmiarach katastrofalnych. Natomiast ryzyko przewlekłej zwłoki oznacza opóźnienie w zapłacie przez kontrahenta zagranicznego, wynoszące co najmniej dwa miesiące od upływu ustalonego w kontrakcie terminu płatności.

2.7.2 Klasyfikacja i produkty w ubezpieczeniach kredytu eksportowego

Działalność ogólnie nazywana ubezpieczeniem kredytu eksportowego obejmuje:

kredyt handlowy
leasing
operacje finansowe związane z kredytowaniem przez banki eksporterów

W odpowiedzi na potrzeby związane z koniecznością rozwoju eksportu rozwijają się następujące produkty:

ubezpieczenie inwestycji (ang. investment insurance) poza granicami kraju inwestora od strat (poniesionych kosztów, ewentualnie utraconych zysków) powstałych w wyniku wywłaszczenia, przerwania lub niemożności ukończenia inwestycji z powodu sytuacji politycznej lub gospodarczej w kraju przeznaczenia inwestycji, jak też niemożności transferu zysków lub zwrotu poniesionych kosztów,
ubezpieczenie ryzyka rozpoznania nowych rynków zbytu (ang. market survey cover), które pokrywa koszty przeprowadzanych badań marketingowych w przypadku niemożności działalności na badanym rynku przez wypadki polityczne lub gospodarcze,
ubezpieczenie uczestnictwa w targach i wystawach zagranicznych (ang. trade fair cover, trade exhibition cover) pokrywające straty powstałe w wyniku aktów politycznych lub działania sił przyrody uniemożliwiających odzyskanie wzorów towarów,
ubezpieczenie towarów złożonych do zagranicznego składu celnego lub konsygnacyjnego (ang. consignment stock cover) na wypadek konfiskaty lub innych decyzji (np. władz kraju), na którego terenie znajduje się skład, uniemożliwiających sprzedaż bądź odzyskanie towarów,
ubezpieczenie gwarancji (ang. bond insurance, unfair calling insurance), bank wystawiając (na rzecz kontrahenta) gwarancję właściwego wykonania zobowiązania przez eksportera (np. w przypadku opłacenia zaliczki przez kontrahenta) narażony jest na nieuczciwe wezwanie do zapłaty przez podmiot uprawniony z tytułu gwarancji, w przypadku gdy eksporter wykonał właściwie wszystkie swoje zobowiązania,
ubezpieczenie banku pokrywającego płatność kredytobiorcy na podstawie otwartej przez bank zagraniczny nieodwołalnej akredytywy w przypadku braku płatności akredytywy przez bank zagraniczny
ubezpieczenie eskalacji kosztów (ang. cost escalation cover) pokrywa wzrost kosztów produkcji ponad określony poziom, jeżeli wzrost ten wynika z przyczyn niezależnych od producenta (stosowany przy produkcji dóbr przeznaczonych na eksport o długim i skomplikowanym cyklu wytwórczym).

Przeszkody na jakie napotyka ubezpieczenie kredytów eksportowych ma istotne znaczenie w obrotach handlowych z krajami Europy Wschodniej, będącymi w przeszłości republikami Związku Radzieckiego. Niepewny system polityczno-gospodarczy w tych krajach i negatywne zjawiska z tym związane przekładają się na bezpieczeństwo handlu i rozliczeń z tamtejszymi podmiotami gospodarczymi. Od powodzenia przebiegu transakcji tzn. dostawy towarów i co za tym idzie – otrzymaniu płatności, zależą w istotnej mierze od. warunków transportu. Oceniane są bardzo ryzykowne, co powoduje że niewielu zachodnich ubezpieczycieli zgadza się na zapewnienie ochrony ubezpieczeniowej w odniesieniu transportu towarów do Rosji, a także do innych krajów b. ZSRR. Powodem takiego podejścia ze strony towarzystw ubezpieczeniowych są duże straty, jakie ponieśli zachodnioeuropejscy i amerykańscy ubezpieczyciele, zwłaszcza w 1994 r., z tytułu kradzieży ubezpieczonych towarów transportowanych do omawianych krajów. Praktyką stało się ubezpieczenie ładunków np. do Rosji tylko na trasie podróży przez Ocean (np. tylko do Sankt Petersburga), bez zapewnienia ochrony ubezpieczeniowej w odniesieniu do podróży w głąb tego kraju. Wynika to z nieprzewidzianych zdarzeń związanych z transportem lądowym tj. nierzadkim znikaniem bez wieści wysłanych ciężarówek z towarem.

Sytuacja taka nie sprzyja do rozwijania obrotów z krajami tego regionu, jednocześnie istnieje świadomość konieczności poszukiwania rozwiązań, które dawałyby chociażby minimum bezpieczeństwa stronom uczestniczącym w transakcjach eksportowo-importowych. Rynek krajów Europy Wschodniej postrzegany jest jako rynek wschodzący, o ogromnych możliwościach rozwojowych. Ubezpieczenie kredytu eksportowego ma istotną rolę dla tych, którzy postrzegają go jako rynek zbytu, utrwalając z czasem swoją pozycję na nim.

2.7.3 Alternatywne sposoby zabezpieczenia płatności w transakcjach handlowych do ubezpieczenia

Wśród ważniejszych, możliwych do zastosowania w miejsce ubezpieczenia, sposobów ochrony płatności w transakcjach handlowych, realizowanych na warunkach kredytowych, można wymienić: akredytywę dokumentową, faktoring oraz forfaiting.

Akredytywa dokumentowa jeśli jest nieodwołalna zabezpiecza przed ryzykiem związanym z niewypłacalnością zagranicznego kontrahenta (importera). Jeśli akredytywa jest ponadto akredytywą potwierdzoną (przez bank eksportera lub inny bank o wysokim standingu finansowym w kraju dostawcy), to pozwala ona na wyeliminowanie ryzyka kredytowego związanego z krajem importera. W porównaniu z ubezpieczeniem kredytu, akredytywa ma węższe zastosowanie, gdyż stosowana jest tylko w konkretnych przypadkach, zaś np. w ramach obrotowej polisy ubezpieczeniowej mogą być ubezpieczane wszystkie transakcje danego eksportera. Nie stosuje się jej także do mniejszych transakcji z uwagi na dość czasochłonną procedurę bankową i związane z tym koszty {artykuł profesorki}.

Stawiane przez eksportera warunki otwarcia akredytywy przez importera mogą uniemożliwić zawarcie transakcji handlowej, co wiąże się z dodatkowymi kosztami ponoszonymi przez odbiorcę towaru. {coś o kosztach}

Oferta eksportera sprzedaży w kredycie (np. z odroczoną płatnością) stawia go na ogół w lepszej sytuacji, niż w przypadku żądania przez niego otwarcia akredytywy. Sprzedaż taka sprzyja budowie obustronnego zaufania między partnerami handlowymi i w konsekwencji do zawiązywaniu więzów handlowych i rozwojowi współpracy między nimi. Ma to szczególne znaczenie, gdy konkurencja jest bardzo silna, która nie tylko konkuruje jakością i ceną towaru, lecz także warunkami płatności.

Faktoring jest techniką finansowania polegającą na sprzedaży (w tym przypadku przez eksportera) krótkoterminowych zagranicznych należności tzw. faktorowi (instytucji finansowej).

Forfaiting polega z kolei na zakupie od eksportera przez wyspecjalizowaną instytucję (stanowiącą przeważnie filię międzynarodowego banku) należności średnioterminowych z tytułu sprzedaży za granicę towarów lub usług. W tym przypadku dostawca (eksporter) otrzymuje zabezpieczenie zarówno od ryzyka nieotrzymania zapłaty (bez względu na to czy ma ono charakter handlowy czy niehandlowy), a także od ryzyka kursowego (ryzyka zmiany kursu waluty płatności wobec waluty krajowej).

2.7.4 Zawarcie umowy, zakres ochrony ubezpieczeniowej, składka ubezpieczeniowa

Przyjmuje się, że wszystkie ubezpieczenia są umowne, co wiąże się z zasadą swobody umów w ramach której istnieje swoboda zarówno, co do treści umowy oraz jej zawierania z tylko wybranymi podmiotami, zmianie lub rozwiązaniu już istniejącego stosunku prawnego. Umowa ta należy do umów dwustronnie zobowiązujących i odpłatnych oraz zalicza się ją do umów przyczynowych (kauzalnych). Gdy jej przedmiotem jest kontrakt eksportowy nie stosuje się przepisów ustawy o działalności ubezpieczeniowej ze względu iż ubezpieczenia tego typu zostały powierzone KUKE S.A. Nie stosuje się również art. 807§1 k.c., stwierdzającego, że ogólne warunki ubezpieczenia nie mogą być sprzeczne z przepisami kodeksowymi oraz art. 810 i 811 k.c., odnoszących się do trybu zawarcia umowy. Zasadniczego znaczenia nabierają w przypadku ubezpieczenia kontraktów eksportowych ogólne warunki ubezpieczenia. Określają one wszystkie istotne dla stron tej umowy postanowienia, jakie na wniosek Korporacji zatwierdza Minister Finansów.

Zawarcie umowy ubezpieczenia następuje na podstawie przedłożonego przez ubezpieczającego wniosku. Umowę ubezpieczenia uważa się za zawartą z chwilą podpisania przez obie strony warunków indywidualnych polisy i doręczenia ich ubezpieczającemu. Ten z kolei powinien podać dla każdego z kraju wysokość eksportu, który ma zostać objęty ochroną ubezpieczeniową oraz zgłaszać własne bieżące obroty.

W ubezpieczeniu pojedynczym suma ubezpieczeniowa wynosić będzie tyle na ile opiewa wartość faktury netto, pomniejszonej o udział własny. Natomiast w przypadku ubezpieczenia zbiorowego sumy tej nie można dokładnie określić, gdyż zależy ona od wysokości franszyzy (lub/i udziału własnego) oraz od wysokości górnej granicy strat. Warto w tym miejscy podkreślić, iż ubezpieczenie kredytów eksportowych jest zawsze ubezpieczeniem poniżej wartości.

Zakresem ochrony ubezpieczeniowej nie są objęte m.in.: kary umowne, odsetki za opóźnienie i odszkodowania za zwłokę, straty pośrednie, straty z tytułu różnic kursowych, straty powstałe wskutek działania energii jądrowej i radioaktywności, wypadki, gdy ryzyko handlowe urzeczywistniło się wskutek ryzyka katastrofalnego i politycznego, należności płatnych w drodze akredytywy potwierdzonej przez bank polski.

Składka ubezpieczeniowa jest świadczeniem pieniężnym, które ubezpieczający zobowiązany jest – zgodnie z zawartą umową – zapłacić ubezpieczycielowi w zamian za przyjęcie na czas trwania umowy określonego ryzyka.

W ubezpieczeniu kredytu eksportowego nie ma określonej, tak jak w pozostałych ubezpieczeniach finansowych, taryfy składek. Wysokość składki jest różna i waha się dla krajów rozwiniętych w granicach 1-5% w zależności od podstawy obliczeń. Składka jest wielkością wtórną w stosunku do taryfy ubezpieczeniowej. Obliczenie taryfy jest szczególnie utrudnione w przypadku ubezpieczenia początkującego, gdyż chodzi o określenie w miarę dokładnie prawdopodobieństwa powstania szkody z tytułu tego wypadku. W praktyce sprowadza się to do badania częstości wypadków ubezpieczeniowych w pewnym przedziale czasu.

Reasekuracja jest czynnikiem zabezpieczającym zakład ubezpieczeń przed ponoszeniem dużych odszkodowań w przypadku powstania zjawisk losowych. Jest to ważne, gdy środki na pokrycie nakładów inwestycyjnych są pozyskiwane z kredytu. Stąd konieczne wydaje się ubezpieczenia kredytu na wielkie ryzyka również poprzez reasekurację.

2.8 Ubezpieczenie należności faktoringowych

2.8.1 Historia, definicja i rodzaje faktoringu

Instytucje faktoringu można po raz pierwszy spotkać już w II połowie XIX wieku w Ameryce Północnej. W początkowej fazie faktoring polegał głównie na przyjmowaniu towarów od wytwórcy i pośrednictwie w ich zbywaniu (przypominał dzisiejszy komis). W miarę rozwoju rynku czynności faktoringu rozszerzono na początku o nabywanie wierzytelności i finansowanie dostawców, a także o egzekwowanie wierzytelności pieniężnych przejmowanych od swych klientów, przejmując ryzyko ściągnięcia należności od dłużników. Z czasem instytucje faktoringowe zaczęły prowadzić działalność typową dla banków. Rozpowszechnienie się instytucji faktoringu w Stanach Zjednoczonych na większość dziedzin produkcji, handlu i usług nastąpiło po II wojnie światowej; w Europie Zachodniej faktoring pojawił się dopiero w połowie lat 50-tych XX wieku, rozwijając się dynamicznie i umacniając swoją pozycję wobec kredytu. Wtedy również zaczęły powstawać przedsiębiorstwa faktoringowe w formie spółek handlowych, jak i banków. Obecną działalność faktoringową reguluje Konwencja o faktoringu międzynarodowym uchwalona w 1988 roku w Ottawie.

Na polskim rynku faktoring pojawił się stosunkowo niedawno, gdyż pierwsze oferty zawarte zostały w latach 1993-94. Obecnie najczęściej działalnością faktoringową zajmują się banki, bądź podmioty powiązane z nimi kapitałowo. Brak jest jak na razie wyspecjalizowanych banków faktoringowych, działalność ta jest prowadzona jako uzupełnienie działalności bankowej. Główną przesłanką pojawienia się faktoringu w Polsce było stopniowe wydłużanie cykli rozliczeniowych (odroczonych płatności) pomiędzy podmiotami gospodarczymi. Wobec rosnącej konkurencji zaczęły one między sobą konkurować nie tylko ceną, jakością i różnorodnością towarów i usług, ale także warunkami płatności. Wydłużenie terminów płatności powoduje jednak pogorszenie płynności i zwiększenie ryzyka prowadzonej działalności. W tej sytuacji podmioty gospodarcze mają wybór między uzyskaniem kredytu obrotowego, a zastosowaniem faktoringu. Mimo że kredyt obrotowy jest obecnie tańszy od faktoringu, to jednak korzystanie z niego pogarsza wskaźniki płynności oraz niesie ze sobą ryzyko niewypłacalności dłużnika. W przypadku instytucji faktoringu poprawie ulegają wskaźniki płynności, poprzez zwiększenie aktywów krótkoterminowych przy nie powiększaniu zobowiązań krótkoterminowych oraz (w przypadku faktoringu właściwego) wraz z przelewem wierzytelności przenoszone jest ryzyko kredytowe.

Faktoring jest szczególnie uzasadniony w warunkach, gdy faktorantowi zależy na maksymalizacji obrotów, gdyż przy korzystaniu z niego uzyskuje natychmiast środki pieniężne, które może przeznaczyć na dalszy obrót. Faktoring inaczej niż kredyt wpływa na strukturę bilansu: zamiana następuje jedynie po stronie aktywów (zamiana należności na gotówkę) i z tego względu zalicza się go, jako formę zewnętrznego finansowania, przynoszącego obciążenia czysto kosztowe.

Z reguły umowa faktoringu jest realizowana w ten sposób, iż faktor wypłaca faktorantowi zaliczkę (ok. 70-80%), a pozostałą część faktorant otrzymuje po uregulowaniu należności przez odbiorcę (płatnika), która zostaje pomniejszona o prowizję faktora na pokrycie przez niego kosztów jego działalności i zapewnienie zysku. W praktyce działalności gospodarczej koszty te dzielą się na trzy grupy obejmujące: prowizję operacyjną faktora, marżę faktoringową oraz odsetki faktoringowe.

Nowoczesny faktoring polega na przelewie wierzytelności przedsiębiorcy (faktorant) wynikających z zawieranych przez niego umów dostawy, sprzedaży oraz umów o wykonanie usług na instytucję faktoringową (faktora), w zamian za otrzymanie kwoty pieniężnej odpowiadającej wierzytelności pomniejszonej o prowizję faktoringową. Inaczej mówiąc, jego istotą jest krótkoterminowe finansowanie dostaw towarów przez podmiot, który pośredniczy w procesie rozliczeń finansowych pomiędzy dostawcą a odbiorcą. Faktoring może obejmować szereg innych dodatkowych czynności o charakterze usługowym do których zobowiązuje się instytucja faktoringowa. Czynności te mogą obejmować ściąganie (inkaso) należności przedsiębiorcy objętych umową faktoringu, kierowanie wezwań do zapłaty do zalegających dłużników, okresowe sprawdzanie stanu wypłacalności dłużników, prowadzenie ksiąg handlowych i finansowych przedsiębiorcy, gromadzenie danych statystycznych niezbędnych dla prawidłowej działalności firmy, zbieranie informacji i danych gospodarczych, rozwijanie działalności reklamowej na rzecz przedsiębiorcy, składowanie i ubezpieczenie towarów, oclenie towarów należących do przedsiębiorcy i wiele innych czynności określonych w warunkach szczególnych faktoringu.

Faktoring nie jest instytucją jednolitą, możemy mieć do czynienia z faktoringiem właściwym (pełnym), niewłaściwym (niepełnym) oraz mieszanym. Umową związane są trzy podmioty: przedsiębiorca, instytucja faktoringowa oraz dłużnik.

Faktoring właściwy polega na tym, iż wraz z przelewem wierzytelności, strony postanawiają, że na faktora przechodzi ryzyko nieuregulowania należności przez dłużnika. Oznacza to, że w razie niespełnienia przez dłużnika należności wynikającej z objętej umową faktoringu wierzytelności, faktor nie może żądać od faktoranta jej spłacenia.

W przypadku faktoringu niewłaściwego ryzyko niewypłacalności dłużnika spoczywa na faktorancie, a przeniesienie wierzytelności z przedsiębiorcy na faktora jest warunkowe. W sytuacji braku uregulowaniu należności faktor ma prawo oddać nabytą wierzytelność faktorantowi (przedsiębiorcy).

Faktoring mieszany może być częściowo właściwy, co oznacza, że określona procentowo cześć wierzytelności objęta jest faktoringiem właściwym, kwota odpowiadająca pozostałej części wierzytelności wypłacana jest faktorantowi wraz z zapłatą dokonaną przez dłużnika. Faktoringiem mieszanym jest także faktoring częściowo niewłaściwy. W tym modelu określona procentowo część wierzytelności objęta jest faktoringiem (niewłaściwym) z prawem powrotnego jej przeniesienia na faktoranta. Kwota odpowiadająca pozostałej części wierzytelności wypłacana jest faktorantowi, tak jak w przypadku faktoringu częściowo właściwego, wraz z zapłatą dokonaną przez dłużnika.

Faktoring z pewnością będzie się szybko rozpowszechniał. Już dziś oferuje go większość polskich banków. Mylne byłoby jednak przypuszczenie, że wyprze on kredyt z rynku. Trzeba go traktować jako technikę – z makroekonomicznego punktu widzenia – komplementarną wobec kredytu, wypełniającą pewną lukę na rynku finansowym: technikę bardzo korzystną w wypadku powtarzalnych dostaw i obrotu w miarę jednorodnym towarem, mało jednak użytecznym przy np. jednorazowych zakupach inwestycyjnych. Należy podkreślić, że faktoring nie jest panaceum na wszystkie problemy gospodarcze, a zwłaszcza finansowe kłopoty przedsiębiorstwa. Firmy zainteresowane tą opcją finansową muszą posiadać odpowiednio wysoką marżę lub pole manewru do podnoszenia cen, aby pokryć wszystkie koszty związane z jego obsługą, wiedząc, iż jest on droższy niż tradycyjne bankowe finansowanie w postaci kredytu. Korzystanie z faktoringu powinno być poprzedzone stosownym rachunkiem opłacalności, a praktyka pokazuje, że jego stosowanie ma sens dopiero po przekroczeniu obrotu wysokości 2-3 mln zł.

2.8.2 Schematy funkcjonowania umowy ubezpieczenia faktoringu

Można wyróżnić dwie podstawowe formy ubezpieczenia faktoringu. W pierwszej ubezpieczane są należności faktoringowe wynikające z wszystkich umów zawartych w okresie obowiązywania umowy ubezpieczenia. Natomiast w drugiej, ubezpieczeniu podlega pojedyncza umowa faktoringowa. Ubezpieczonym może być zarówno faktor, faktorant, jak i oba te podmioty równocześnie, co wynika z wyżej przedstawionych modeli faktoringu. W roli ubezpieczającego może wystąpić faktor, faktorant, a także dłużnik

Umowa ubezpieczenia należności faktoringowych może być zawarta:

pomiędzy zakładem ubezpieczeń a faktorantem na rzecz faktora,

Źródło: Lisowski J., „Ubezpieczenie należności faktoringowych” „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1996, nr 7,8,9, s. 30 oraz Cudna A., „Ubezpieczenie należności faktoringowych”, „Przegląd ubezpieczeń społecznych i gospodarczych” 2001, nr 10, s. 27-28.

1 – umowa faktoringu (faktoring właściwy)

2 – umowa ubezpieczenia oraz wypłata odszkodowania

3 – spłata należności objętych faktoringiem

4 – stosunek podstawowy (kredyt kupiecki)

pomiędzy zakładem ubezpieczeń, a faktorem na rzecz faktoranta,

Źródło: jak wyżej.

1 – umowa faktoringu (faktoring niewłaściwy)

2 – umowa ubezpieczenia

3 – spłata należności objętych faktoringiem

4 – wypłata odszkodowania

5 – stosunek podstawowy (kredyt kupiecki)

pomiędzy zakładem ubezpieczeń, a faktorem i faktorantem.

Źródło: jak wyżej.

1 – umowa faktoringu (faktoring mieszany)

2 – umowa ubezpieczenia oraz wypłata części odszkodowania

3 – spłata należności objętych faktoringiem

4 – wypłata części odszkodowania

5 – stosunek podstawowy (kredyt kupiecki)

2.8.3 Przedmiot ubezpieczenia

Przedmiotem ubezpieczenia są udokumentowane fakturami wierzytelności pieniężne (należności) przysługujące ubezpieczającemu w stosunku do kontrahentów (dłużników), nabyte od faktoranta na podstawie umowy faktoringowej, jeśli w dniu nabycia wierzytelności przez ubezpieczającego jej termin płatności jeszcze nie nastąpił. Ubezpieczeniem nie są objęte odsetki, kary umowne, koszty postępowania egzekucyjnego oraz inne należności i opłaty dodatkowe.

W ogólnych warunkach ubezpieczenia ustala się z reguły, iż należności będące przedmiotem ubezpieczenia powinny spełniać następujące warunki:

przysługują ubezpieczającemu od kontrahentów dla których został ustalony limit ubezpieczeniowy,
powstały w okresie obowiązywania limitu ubezpieczeniowego dla danego kontrahenta,
termin zapłaty – liczony od dnia powstania należności – nie przekracza terminu określonego w umowie ubezpieczenia,
dotyczą towarów lub usług ostatecznie odebranych przez kontrahenta (nie są kwestionowane przez kontrahenta ze względu na rzetelność wykonania usługi czy jakość otrzymanych towarów).

Limitem ubezpieczeniowym jest maksymalna kwota należności, określana indywidualnie dla każdego kontrahenta lub wynikająca z ustalonego w umowie ubezpieczenia automatycznego limitu dla kontrahentów spełniających przyjęte warunki kredytowe. Można więc powiedzieć, że limit ten stanowi maksymalną wartość ubezpieczeniową. Przyjęte ryzyko podlega stałej kontroli i w razie jego zwiększenia, przyznane limity mogą zostać obniżone lub anulowane. Dla należności powstałych i objętych ochroną ubezpieczeniową przed dniem otrzymania przez ubezpieczającego decyzji o obniżeniu lub anulowaniu limitu, właściwy jest limit obowiązujący w momencie objęcia ich ochroną ubezpieczeniową. Ubezpieczeniem obejmowane są należności w kolejności powstawania, co do wysokości limitu ubezpieczeniowego ustalonego dla danego kontrahenta. Ponadto, przedmiotem ubezpieczenia nie mogą być należności od kontrahentów powiązanych organizacyjnie, kapitałowo lub personalnie z ubezpieczającym lub faktorantem. Powyższe wyłączenie ma na celu uniknięcie ponoszenia ryzyka przez zakład ubezpieczeń, którego zrealizowanie może zależeć od wewnętrznych działań zainteresowanych podmiotów.

Zgodnie z najczęściej proponowanymi przez ubezpieczycieli postanowieniami ogólnych warunków ubezpieczenia należności faktoringowych, odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń rozpoczyna się od daty powstania należności objętej ubezpieczeniem pod warunkiem terminowego złożenia wykazu należności objętych ubezpieczeniem i terminowej zapłaty składki za ubezpieczenie tych należności.

Konstrukcja umowy jest wyrazem zastosowania warunku zawieszającego z zastrzeżeniem wstecznego skutku jego ziszczenia się. Zakończenie okresu obowiązywania umowy nie zwalnia stron umowy z obowiązków dotyczących należności objętych ubezpieczeniem. Bez względu na czas trwania umowy ubezpieczenia, zakład ubezpieczeń ponosi ryzyko stwierdzonej prawnie lub faktycznej niewypłacalności kontrahenta, jeżeli bezsporne należności zostały objęte umową ubezpieczenia w okresie jej obowiązywania.

Umowa ubezpieczenia może być zawarta na okres od 6 miesięcy do 1 roku w formie:

umowy generalnej – obejmującej wszystkie umowy faktoringu, które faktorant zawrze z ubezpieczonym (faktorem) w okresie obowiązywania umowy ubezpieczenia,
umowy jednostkowej – dotyczącej jednej umowy faktoringu.

2.8.4 Wypadek ubezpieczeniowy i szkoda, wyłączenie odpowiedzialności

Przesłanką odpowiedzialności ubezpieczyciela jest ziszczenie się określonego w umowie wypadku ubezpieczeniowego, określonego w ogólnych warunkach ubezpieczenia za pomocą dwóch elementów. Po pierwsze ubezpieczony nie otrzymuje całości lub części należności objętej ubezpieczeniem oraz po drugie – musi to być spowodowane prawnie stwierdzoną lub faktyczną niewypłacalnością kontrahenta.

Prawnie stwierdzona niewypłacalność kontrahenta ma miejsce tylko wtedy, gdy została ogłoszona jego upadłość lub wniosek o ogłoszenie jego upadłości został oddalony, gdyż majątek nie wystarcza na pokrycie kosztów postępowania lub, gdy z kontrahentem został zawarty układ, a należność objęta ubezpieczeniem nie jest przedmiotem układu. Faktyczna niewypłacalność kontrahenta ma miejsce tylko wtedy, gdy pozostaje on w zwłoce z zapłatą należności przez okres np. 180 dni (przewlekła zwłoka) od terminu zapłaty lub prolongowanego terminu zapłaty.

Dniem zaistnienia wypadku ubezpieczeniowego, w przypadku prawnie stwierdzonej niewypłacalności, jest dzień uprawomocnienia się postanowienia o ogłoszeniu upadłości kontrahenta, postanowienie składającego wniosek o upadłość lub dzień uprawomocnienia się postanowienia sądu o zatwierdzenie układu. W przypadku faktycznej niewypłacalności uważa się dzień następny po upływie terminu określonego wyżej jako przewlekła zwłoka. Horyzont czasowy wypadku ubezpieczeniowego związany jest obowiązującym na gruncie ubezpieczeń kredytu zasadą gwarantowania ostatecznego rezultatu, gdyż ubezpieczyciel nie ponosi odpowiedzialności za zapłatę w terminie płatności, lecz za ostateczny rezultat transakcji kredytowej. Dzień zaistnienia wypadku ubezpieczeniowego jest jednocześnie dniem powstania szkody, polegająca na nieotrzymaniu przez ubezpieczonego zapłaty należności będących przedmiotem ubezpieczenia.

Najczęściej zakłady ubezpieczeń obejmują ochroną wierzytelności płatne od 14 do 60 (90) dni od daty wystawienia faktury. Sumą ubezpieczenia jest wartość przysługującej ubezpieczonemu należności wynikającej z umowy faktoringowej i stanowi ona górną granicę odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń za szkody, które wystąpiły w okresie ubezpieczenia. Wysokość szkody równa się wysokości należności objętej ubezpieczeniem pomniejszonej o:

kwoty wierzytelności kontrahenta w stosunku do ubezpieczającego lub faktoranta, które kontrahent ten może potrącić lub potrącił z objętej ubezpieczeniem należności,
wszelkie wpłaty oraz wartość innych świadczeń spełnionych w miejsce zapłaty należności,
kwoty uzyskane z tytułu odsprzedaży rzeczy odzyskanych od kontrahenta lub osób trzecich, kwoty uzyskane z tytułu zrealizowanych praw majątkowych
odzyskane kwoty, wartość nabytych rzeczy z tytułu realizacji prawnych zabezpieczeń zapłaty należności,
wszelkie inne kwoty obniżające wysokość należności, np. w wyniku zawarcia układu lub zwolnienia kontrahenta z długu, upusty, rabaty udzielone przez ubezpieczającego po dniu powstania należności.

Odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń jest wyłączona bądź ograniczona w przypadku:

niedopełnienia przez ubezpieczonego (ubezpieczającego) obowiązków określonych w umowie ubezpieczenia,
zawarcia przez faktora umowy faktoringu z faktorantem, który w dniu podpisywania umowy był postawiony w stan upadłości,
gdy faktorant niewłaściwie wywiązał się z umowy sprzedaży, dostawy lub wykonania usługi, powodując zgłoszenie przez dłużnika reklamacji ilościowej lub jakościowej do sumy uznanej reklamacji,
gdy faktura lub inny dokument stwierdzający wierzytelność został wystawiony w sposób niezgodny z prawem lub stanem faktycznym,
gdy dłużnicy nie mogli zrealizować płatności wskutek wojny, zamieszek, rebelii, strajku, orzeczonej konfiskaty mienia, decyzji administracyjnej ograniczającej działalność gospodarczą,
gdy wierzytelność zapłacona przez dłużnika bezpośrednio faktorantowi nie została przelana na rachunek faktora,
gdy faktorant, faktor nie nabył weksla własnego „in blanco” od dłużnika lub nieprawidłowe jego wystawienie pozbawiło zakład ubezpieczeń prawa regresu z weksla.

2.8.5 Odszkodowanie i obowiązki ubezpieczonego

Wysokość odszkodowania równa jest wysokości szkody pomniejszonej o udział własny ubezpieczającego. Ubezpieczający ponosi udział własny w każdej umowie i ustala się go najczęściej na poziomie 10-20% kwoty na jaką opiewa ubezpieczana transakcja. Udział własny powinien zostać ustalony na takim poziomie, aby przekraczał wysokość przypuszczalnego zysku kredytodawcy i pod żadnym warunkiem nie może zostać ubezpieczony. W umowie ubezpieczenia może być określona maksymalna wysokość sumy wypłaconych odszkodowań z tytułu szkód dotyczących należności powstałych w okresie obowiązywania umowy ubezpieczenia (maksymalna suma odszkodowań), która może być wielokrotnością składki zapłaconej z tytułu obowiązywania danej umowy.

W umowie ubezpieczenia określony jest czas w którym zakład ubezpieczeń zobowiązany jest do wypłacenia odszkodowania. Okres ten pozwala na przeprowadzenie dokładnej analizy zgodności działań faktora, w szczególności weryfikacji faktoranta, dłużników oraz pozostałych działań operacyjnych, z postanowieniami umowy. W przypadku ustalenia jakiejkolwiek, istotnej z punktu widzenia ubezpieczenia, niezgodności z uzgodnioną procedurą, zakład ubezpieczeń ma prawo do wstrzymania lub nawet odmowy wypłaty sumy ubezpieczenia.

Wypłata odszkodowania następuje w dniu ustalonym w umowie. Jeżeli z umowy nie wynika inaczej lub nie ma podejrzeń co do przebiegu transakcji, zakład ubezpieczeń, zgodnie z art. 817 Kodeksu cywilnego, zobowiązany jest spełnić świadczenie w terminie 30 dni od dnia otrzymania zawiadomienia o wypadku, a jeżeli w tym czasie nie jest możliwe wyjaśnienie okoliczności niezbędnych do ustalenia odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń lub wysokości należnego odszkodowania, wypłata odszkodowania powinna nastąpić w terminie 14 dni od ostatecznego ich wyjaśnienia. Z dniem wypłaty odszkodowania roszczenie faktora przeciw dłużnikowi do wysokości dokonanej zapłaty przechodzi na zakład ubezpieczeń.

W przypadku wystąpienia szkody – niezapłacenia przez dłużnika w terminach i kwotach określonych w fakturach należności faktoringowych faktoranta – ubezpieczony (bank faktoringowy) ma prawo zgłoszenia zakładowi ubezpieczeń roszczenia o wypłatę odszkodowania. Roszczenie uważa się za zgłoszone, jeżeli dołączono kopie odpowiednich dokumentów, tj. potwierdzenie dokonania przez faktora wykupu wierzytelności, kopię weksla własnego „in blanco” wraz z deklaracją wekslową wystawioną przez dłużnika, kopię wezwania dłużnika do zapłaty wraz z dowodem doręczenia, będącego podstawą do wszczęcia postępowania egzekucyjnego w trybie administracyjnym (lub kopię dokumentów stanowiących o wszczęciu postępowania administracyjnego).

Postanowienia ogólnych warunków stanowią z reguły, że ubezpieczający bezzwłocznie informuje ubezpieczyciela o kwotach i wartościach, które powinny być zaliczone na poczet należności objętych ubezpieczeniem, odzyskanych po wypłacie odszkodowania oraz dokonuje we wskazanym terminie od dnia ich odzyskania, zwrotu odpowiedniej części odszkodowania. Jest ono zgodne z zasadą, iż odszkodowanie nie może przekraczać wysokości poniesionej szkody. Zwrot wypłaconego świadczenia jest przewidziany także w sytuacji, gdy po wypłacie odszkodowania wyjdą na jaw okoliczności świadczące, iż zostało ono wypłacone nienależnie.

Na uwagę zasługują postanowienia zawarte w ogólnych warunkach umowy ubezpieczenia, które nakładają na ubezpieczającego określone obowiązki i przewidują sankcje w postaci wyłączenia odpowiedzialności lub upoważnienia ubezpieczyciela do odmowy wypłaty odszkodowania w razie ich niewypełnienia.

Najważniejsze z nich dotyczą przekazania informacji o wydłużeniu (prolongacie) terminu zapłaty należności o więcej niż 60 dni oraz o zagrożeniu szkodą w odniesieniu do należności od danego kontrahenta w razie:

opóźnienia w zapłacie jakiejkolwiek należności, przekraczającego 60 dni od terminu zapłaty,
otrzymania przez ubezpieczającego informacji o złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości kontrahenta lub złożenia takiego wniosku przez ubezpieczającego
otrzymania przez ubezpieczającego informacji o złożeniu przez kontrahenta wniosku o otwarcie postępowania układowego lub o otwarcie takiego postępowania
otrzymania przez ubezpieczającego informacji o otwarciu postępowania likwidacyjnego wobec przedsiębiorstwa kontrahenta

Jeśli nałożone na ubezpieczonego obowiązki, zgodnie z ich treścią, stanowią określenie zakresu odpowiedzialności ubezpieczyciela, to niedopełnienie tych obowiązków skutkuje, iż zdarzenie powodujące szkodę nie konstytuuje wypadku ubezpieczeniowego i co za tym idzie odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń nie powstaje.

Rażące niedbalstwo ubezpieczonego powoduje, iż przysługujące odszkodowanie nie zostanie wypłacone, chyba że zapłata odszkodowania odpowiada w danych okolicznościach zasadom współżycia społecznego.

2.9 Ubezpieczenie spłat ratalnych

Wracając do załącznika znowelizowanej ustawy ubezpieczeniowej – działu II grupy 14 Ubezpieczenie kredytu, warto zwrócić uwagę, iż ustawodawca w punkcie 3 umieścił ubezpieczenie spłaty rat. Jeżeli za kryterium podziału kredytu przyjąć wymieniane często w literaturze podział na: pieniężne (hipoteczne, eksportowe, konsumpcyjne, bankowe) oraz towarowe (handlowe, sprzedaż na raty, raty leasingowe), to ubezpieczenie zapłaty rat znalazłoby się w grupie kredytów towarowych. Ubezpieczenie to w praktyce zakładów ubezpieczeń związane jest prawie wyłącznie z kredytem towarowym bądź rzadziej z kredytem na zakup wybranych usług.

Zakup dóbr konsumpcyjnych na raty jest powszechnie stosowanym od wielu lat na polskim rynku sposobem sprzedaży, finansowanym bezpośrednio przez sprzedawców lub (obecnie coraz częściej) przez banki, przy udziale instytucji pośredniczących.

Umowa ubezpieczenia może być zawierana:

ze sprzedawcą, który może być jednocześnie ubezpieczającym i ubezpieczonym (rys.4), albo jedynie ubezpieczającym – ubezpieczenie na rzecz osoby trzeciej (w tym przypadku na rzecz banku); w obydwu sytuacjach składkę opłaca sprzedawca,

Źródło: Sangowski T., „Ubezpieczenia gospodarcze”, Poltext, Warszawa 1998, s. 231.

1 – umowa sprzedaży

2 – umowa kredytu

3 – porozumienie finansowe

4 – umowa ubezpieczenia (opłata składki ubezpieczeniowej)

z firmą pośredniczącą w sprzedaży ratalnej – zawierającą ubezpieczenie na rzecz banku i opłacającą składkę ubezpieczeniową,
z bankiem, który jest jednocześnie ubezpieczającym u ubezpieczonym, opłacając sam składkę.

Ubezpieczenie spłaty rat obejmuje należne sprzedawcy wymagalne raty ceny towaru (w przypadku kredytowania przez bank równe ratom kredytu, ustalonym w umowie kredytowej), których płacenia zaprzestał kupujący. Przez zaprzestanie płacenia rat ceny towaru najczęściej rozumie się niezapłacenie przez kupującego w ustalonym w umowie terminie, co najmniej dwóch kolejnych rat lub zaległość w zapłacie przekraczającą łącznie wysokość co najmniej dwóch rat lub niezapłacenia ostatniej raty.

Umowa ubezpieczenia zazwyczaj zawierana jest w formie umowy generalnej, obejmującej wszystkie umowy, jakie sprzedawca (bank) zawarł z kupującym w okresie objętym umową ubezpieczenia.

Wysokość składki ubezpieczeniowej uzależniona jest od wysokości pierwszej wpłaty kupującego i liczby rat (długości okresu kredytowania), wiarygodności kupującego i liczby rat (długości okresu kredytowania), wiarygodności ubezpieczającego (ubezpieczonego) oraz jakości portfela kredytowego ubezpieczającego.

Zakład ubezpieczeń w większości przypadków określa przyczynę zaprzestania spłaty rat, za którą ponosi odpowiedzialność. Może to być śmierć kupującego, niemożność ustalenia miejsca zamieszkania dłużnika czy np. utrata zdolności płatniczych (niewypłacalność). Nie odpowiada on za straty pośrednie sprzedawcy, kary umowne i odsetki za zwłokę w spłacie rat. Stosowane są także franszyza integralna i udział własny w wysokości określonych każdorazowo w ogólnych warunkach ubezpieczeń lub umowie ubezpieczenia.

Najczęściej w praktyce spotyka się, iż zakład ubezpieczeń podpisuje umowę ubezpieczenia spłaty rat ze sprzedawcą bezpośrednim bądź pośrednikiem tej sprzedaży, który jest ubezpieczającym i płacącym składkę, jednak na rzecz ubezpieczonego, którym staje się podmiot finansujący (najczęściej bank).

W przeważającej mierze warunkiem sfinansowania założonej (przez danym podmiot gospodarczy) sprzedaży ratalnej i podpisania stosownych umów jest wcześniejsze gwarantowanie przez zakład ubezpieczeń płatności zobowiązania finansowego rozłożonego w czasie (zobowiązania finansowe realizują okresowo klienci sprzedającego).

Oprócz umowy ubezpieczenia o charakterze gwarancyjnym, określającej przebieg i warunki ubezpieczenia, sporządzonej pomiędzy ubezpieczającym sprzedawcą z zakładem ubezpieczeń, pewne wymagania organizacyjne stwarza nowa sytuacja pomiędzy ubezpieczycielem a ubezpieczonym (np. bankiem). Ponieważ wspomniana umowa ubezpieczenia, zapewnia dość długi okres skomplikowanej obsługi finansowej procesu sprzedaży, często zawierane jest dodatkowe porozumienie pomiędzy ubezpieczycielem i ubezpieczonym (bankiem), określające wymogi organizacyjne sprzedaży o odroczonych terminach płatności. Niedopełnienie tych obowiązków przez podmiot finansujący sprzedaż ratalną może być powodem ograniczenia odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczyciela w ściśle umówionym zakresie. Obowiązki te to głównie przestrzeganie (wspólnie przyjętych) zasad prawidłowego kredytowania sprzedaży ratalnej, rzetelne i terminowe informowanie zakładu ubezpieczeń o powstałych szkodach itp. Wspomniane odrębne porozumienie bądź umowa z ubezpieczonym w coraz większym stopniu zawiera też informacje o tym w jakich sytuacjach zakład ubezpieczeń nie ponosi odpowiedzialności. Rozwinęła się praktyczna wiedza na temat sposobów należytego zabezpieczenia w umowach ubezpieczenia środków pozwalających na dochodzenie w związku z wypłaconymi odszkodowaniami roszczeń tak w stosunku do ubezpieczającego (sprzedawcy), jak i jego klientów (osób kupujących na raty). Wiąże się to głównie z ewentualnymi działaniami przestępczymi ubezpieczającego, ubezpieczonego bądź obu tych podmiotów gospodarczych działających w zmowie. Nabiera to tym większego znaczenia w przypadku, gdy dochodzi do wypłaty odszkodowania i konieczna jest tu szybka likwidacja oraz natychmiastowe postępowanie regresowe w stosunku do sprawcy szkody.

W umowach ubezpieczenia spłaty rat możliwe jest także stosowanie udziału własnego ubezpieczającego w szkodzie. Pobiera się także w zależności od wartości sprzedanego na raty przedmiotu odpowiednie zabezpieczenie.

2.10 Ubezpieczenie należności leasingowych

Przedmiotem umowy w tym ubezpieczeniu są należności leasingowe rozumiane jako raty czynszu leasingowego należne leasingodawcy z tytułu zawartej umowy leasingu, a nie spłacone w terminach i wysokościach określonych przez strony w umowie leasingowej z wyłączeniem karnych odsetek i innych opłat dodatkowych.

Suma ubezpieczenia stanowiąca górną granicę odpowiedzialności może obejmować:

kilka pierwszych rat czynszu leasingowego,
kilka kolejnych rat czynszu leasingowego,
całą należność leasingową.

Umowa ubezpieczenia należności leasingowych może przybierać formę:

umowy portfelowej (generalnej) zawieranej z lesingodawcą, obejmującej wszystkie umowy leasingu zawarte w okresie ubezpieczenia,
umowy jednostkowej zawieranej jako umowa z wierzycielem (leasingodawcą) bądź dłużnikiem (leasingobiorcą) dotyczącej konkretnej umowy leasingu.

Ubezpieczenie to nie obejmuje ochroną odsetek, kar umownych, opłat manipulacyjnych i innych dodatkowych należności. Schemat jego funkcjonowania przedstawia rysunek poniżej:

Źródło: Sangowski T., „Ubezpieczenia gospodarcze”, Poltext, Warszawa 1998, s. 232.

1 – umowa sprzedaży

2 – przekazanie towaru

3 – umowa leasingu

4 – umowa kredytowa (finansowanie)

5 – umowa ubezpieczenia

Z punktu widzenia ubezpieczyciela można rozróżnić dwie podstawowe grupy ryzyk dotyczących leasingu:

ryzyko związane z zawieraniem umowy leasingu,
ryzyko związane z przedmiotem leasingu.

Ryzyka zaliczane do I grypy to ryzyka finansowe dotyczące przede wszystkim nie wywiązania się leasingobiorcy za spłat rat leasingowych (czynszu). W przypadku zaprzestania wnoszenia opłat czynszowych ubezpieczyciel na podstawie zawartej umowy ubezpieczenia przejmuje na siebie obowiązek uiszczania rat leasingowych.

Umowy ubezpieczenia spłaty rat leasingowych zawierane są na podstawie ogólnych warunków ubezpieczeń, które regulują zasady zawierania umów, określają obowiązki stron umowy, a także określają w jakich sytuacjach ubezpieczyciel dokonuje wypłaty odszkodowania.

Zazwyczaj w umowach ubezpieczenia spłat rat leasingowych występują trzy strony takiej umowy: ubezpieczyciel, ubezpieczony i ubezpieczający. Ubezpieczycielem jest zakład ubezpieczeń, ubezpieczającym – towarzystwo leasingowe (leasingodawca), ubezpieczonym – instytucja finansująca projekt inwestycyjny (np. bank). Można również wyróżnić umowę ubezpieczenia rat leasingowych, gdy stronami jej będą leasingodawca i ubezpieczyciel.

Opisane wyżej ubezpieczenie skutkuje tym, iż leasingodawca za opłacenie stosownej składki, którą może wkalkulować w raty leasingowe, otrzymuje gwarancję nie ponoszenia zasadniczych strat w przypadku zaprzestania uiszczenia rat czynszu przez leasingobiorcę.

Ten produkt ubezpieczeniowy jest stosowany zwłaszcza przez firmy leasingowe, które dysponując określonym kapitałem własnym zamierzają zawierać umowy leasingu oparte głównie o środki pochodzące z kredytów bankowych. Zawarcie umowy ubezpieczenia transakcji leasigowych jest również korzystne, gdy wartość pojedynczej umowy leasingu dotyczy leasingobiorcy nie mogącego zabezpieczyć jej własnym poręczeniem.

Nieco odmienne przesłanki charakteryzują zawarcie umowy ubezpieczenia dotyczącej przedmiotu leasingu (II grupa ryzyk). Zwłaszcza leasingodawca, gdy zawierana umowa jest umową leasingu operacyjnego, pragnie aby przedmiot oddawany w leasing był ubezpieczony od utraty lub zniszczenia. Użytkowanie przedmiotu leasingu obarczone jest całym szeregiem ryzyk losowych. Zawarcie odpowiedniej umowy ubezpieczenia gwarantuje właścicielowi (leasingodawcy), że w przypadku zaistnienia zdarzeń losowych (np. kradzieży), ubezpieczyciel zrekompensuje poniesione straty.

Istotnym czynnikiem obligującym do zawarcia tego ubezpieczenia są wymogi banków, które podczas rozpatrywania wniosków o udzielenie kredytów pod działalność leasingową, jako zabezpieczenie przyjmują ubezpieczony majątek leasingodawcy.

Stosowane są dwie formy zawierania umów ubezpieczenia przedmiotów leasingu. W pierwszym przypadku leasingodawca zobowiązuje w umowie leasingobiorcę do zawarcia stosownej umowy ubezpieczenia i dokonania cesji uprawnień z niej płynących. Zawarcia takiej umowy leasingobiorca musi dokonać w ściśle określonym czasie i pod określonymi w umowie leasingu warunkami. Egzekucja od leasingobiorcy przestrzegania tychże warunków napotyka na szereg trudności, które w konsekwencji narażają leasingodawcę na możliwość ponoszenia dodatkowych strat w momencie powstania szkody ubezpieczeniowej. W drugim przypadku leasingodawca zawiera porozumienie z ubezpieczycielem na mocy którego przedmiot leasingu jest już obejmowany odpowiedzialnością ubezpieczeniową od momentu przekazania go od dostawcy do leasingobiorcy. Szczególne warunki umowy ubezpieczenia są negocjowane pomiędzy leasingodawcą i zakładem ubezpieczeń. Taka forma zawierania umów ubezpieczenia gwarantuje leasingodawcy pewność, że ewentualny wypadek losowy, który może wystąpić w dowolnym momencie trwania umowy leasingowej (zwłaszcza w jej początkowym okresie), nie naruszy jego majątku. Forma ta niesie ze sobą szereg korzyści dla leasingobiorcy tj.: uproszczoną procedurę zawierania umowy ubezpieczenia, objęcie jedną umową zabezpieczenia kilku ryzyk oraz relatywnie niską składkę, która może być także opłacana w ratach.

W ubezpieczeniu należności leasingowych, niezależnie od formy w jakiej została podpisana umowa ubezpieczenia, mamy bardzo często do czynienia z cesją praw z umowy ubezpieczenia na rzecz banku. Leasingodawca posiadający ograniczone kapitały własne dokonuje zakupu przedmiotów leasingu finansując je kapitałami obcymi, np. środkami pochodzącymi z kredytu bankowego. Wówczas to leasingodawca przelewa na bank wierzytelności z umów leasingu, co w praktyce oznacza, iż leasingobiorca uiszczając raty czynszu leasingowego bezpośrednio do banku spłaca jednocześnie kredyt finansujący zakup przedmiotu leasingu. Przelew wierzytelności leasingowych stanowi jeden z zabezpieczeń kredytu, a kolejnym jest wspomniana cesja praw z umowy ubezpieczenia należności leasigowych. W sytuacji, gdy nastąpi wypadek ubezpieczeniowy i wypłata z tego tytułu odszkodowania, zostaje ono wypłacone bankowi, na którego rzecz dokonano cesji.

Wysokość stawki ubezpieczeniowej uzależniona jest od zakresu ubezpieczenia, formy w której zawarto umowę ubezpieczenia, wiarygodności leasingodawcy i jakości jego portfela, procentowej wysokości wpłacanego pierwszego czynszu przez leasingobiorcę oraz okresu spłacania należności leasingowych.

2.11 Podsumowanie

Rozwój gospodarczy każdego kraju jest w dzisiejszych czasach uzależniony w głównej mierze od rozwoju handlu zagranicznego i stałego rozszerzania rynków zbytu. W obszarze wymiany międzynarodowej istnieje namacalna, ścisła zależność między wymianą handlową, rozmiarami produkcji i sumą udzielanych kredytów.

Kredyty są źródłem finansowania poważnej części międzynarodowych obrotów towarowych. Przyczyniają się one do zwiększania obrotów handlowych z zagranicą, tworząc tym samym nowe miejsca pracy. Jednakże każdy kredyt niesie ze sobą ryzyko jego spłaty, które to stanowi główną rolę w ustaleniu jego ceny, tzn. wysokości spłacanych odsetek.

Ubezpieczenie jest jedną z formą zmniejszenia ryzyka związanego z udzieleniem kredytu. W rozwiniętych gospodarkach kapitalistycznych jest ono stosowane w bardzo różnorodnej formie: w postaci polis ubezpieczających należności kredytowych, faktoringowych, leasingowych, czy eksportowych.

Z powodu barier popytowych, które uwidoczniły się po 1990 roku w polskiej gospodarce, przedsiębiorstwa zaczęły stosować różnorodne formy kredytowania zakupów przez podmioty gospodarcze oraz gospodarstwa domowe, celem uatrakcyjnienia swojej oferty wobec rosnącej konkurencji. Tak więc obok stosowanych transakcji kredytowych w obrocie międzynarodowym, zaczęto stosować doskonale znany w zachodnich gospodarkach rynkowych kredyt kupiecki (tzw. odroczoną płatność), sprzedaż na raty, leasing czy faktoring.

Zakłady ubezpieczeń wyszły naprzeciw zapotrzebowaniu na zabezpieczenie przed ryzykiem niewypłacalności lub nieterminowej zapłaty, poszerzając swoją ofertę o kategorię ubezpieczeń finansowych. U podstaw tego rodzaju ubezpieczeń leży zapewnienie pokrycia przyszłych potrzeb majątkowych kredytodawców, wynikłych z nieuregulowania przez kredytobiorców należności za udzielony kredyt.

Ubezpieczenia kredytowe cieszą się w Polsce coraz większą popularnością, lecz zdaniem obserwatorów rynku znaczący rozwój tych ubezpieczeń nastąpi dopiero za kilka lat. Najbardziej rozpowszechnione na polskim rynku są ubezpieczenia kredytów kupieckich, eksportowych i leasingowych. Wynika stąd zatem, że w przeważającej części oferta ubezpieczeń kredytowych kierowana jest do klientów instytucjonalnych. Wzrost sprzedaży dóbr konsumpcyjnych na kredyt, w tym również samochodów, pozwala przypuszczać, iż oferta obejmie także klientów indywidualnych.

W końcu 1999 roku nadal niską powszechność ubezpieczeń kredytowych dla osób fizycznych zaciągających kredyty konsumpcyjne, zakłady ubezpieczeń tłumaczyły głównie tym, iż ocena ryzyka kredytowego klientów indywidualnych nie jest dokonywana w momencie przyznawania kredytu, lecz z opóźnieniem i co gorsza, nie przez same banki, lecz przez sprzedawców lub agentów handlu detalicznego. W bankach zgromadzone są nieliczne informacje o kredytobiorcach oraz nie ma centralnego rejestru osób korzystających z kredytów konsumpcyjnych. One również korzystają z kosztownych ubezpieczeń indywidualnych, gdy badanie tych samych dokumentów przez bank oraz firmę ubezpieczeniową podnosi wysokość składki.

Na podstawie obserwacji rynku odnosi się również wrażenie, że same banki nie są dostatecznie świadome potrzeby wprowadzania ubezpieczeń kredytowych. Bliższa współpraca pomiędzy bankami, a zakładami ubezpieczeń może w głównej mierze przyczynić się do rozwoju ubezpieczeń kredytowych. Napotyka to jednak spore trudności: brak bazy dostatecznie wiarygodnych danych bankowych do oszacowania ryzyka kredytowego, groźba przejęcia firmy ubezpieczeniowej przez silniejszy kapitałowo bank, brak doświadczeń oraz wyrobionych zasad współpracy. Z kolei prof. E. Stroiński wychodzi z założenia, że skoro największa grupa ubezpieczeniowa PZU, nie podjęła jeszcze współpracy z żadnym bankiem w zakresie ubezpieczeń kredytowych, to nierealne wydaje się spodziewać takich działań po innych firmach.

W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej ubezpieczenia finansowe, a zwłaszcza ubezpieczenia kredytów, stały się ważnym narzędziem zabezpieczenia procesów gospodarczych. W Polsce ubezpieczenia finansowe zaczęły się rozwijać wraz z przemianami ustrojowymi zapoczątkowanymi w 1989 r., gdy podstawą funkcjonowania gospodarki stały się mechanizmy rynkowe i właściwa dla gospodarki rynkowej rola pieniądza. Analizując mechanizmy funkcjonowania ubezpieczenia kredytu nasuwa się wniosek, iż może ono z znaczący sposób zabezpieczyć rozwój obrotu gospodarczego, zwiększając jego bezpieczeństwo. Jednak uproszczeniem i błędem byłoby twierdzić, iż ubezpieczenie to może stać się „złotym środkiem” dla przedsiębiorstw poprzez wyrównywanie strat finansowych.

W obecnym stanie prawnym dalszy rozwój i kształtowanie się oferty ubezpieczeniowej w zakresie grupy 14, stosownie do szybko rozwijającego się rynku gospodarczego, będzie więc podlegało wielu ograniczeniom czy wręcz barierom. Działalność w tym zakresie powinna być wspierana systematycznie działaniami instytucji państwowych, szczególnie dużą pomocą okazać się może między innymi uporządkowanie regulacji prawnych dotyczących obrotu gospodarczego, czy stworzenie systemu agencji wymiany informacji gospodarczej. Tymczasem wzrosła niepomiernie rola wzajemnego kredytowania się różnych podmiotów gospodarczych. Obserwuje się też wzmożony ruch w obrocie wierzytelnościami krajowymi. Ta zwiększająca się dynamika zobowiązań finansowych wzmaga potrzebę ubezpieczenia różnego ryzyka finansowego (np. ubezpieczenia faktoringu). Jest to zrozumiałe, gdyż tego rodzaju dogodne ubezpieczenia stanowią istotny czynnik bezpiecznego i efektywnego obrotu majątkowego w gospodarce, Wydaje się, iż stan ten z czasem wymusi również nowe usystematyzowania cywilnoprawne i prawno-handlowe, m.in. instrumentów przenoszenia wierzytelności i podziału ryzyka z tym związanego.

Gwarancje ubezpieczeniowe

3.1 Pojęcie i klasyfikacja gwarancji ubezpieczeniowych

W stosunkowo szerokim zakresie wykorzystywane są przez zakłady ubezpieczeń, ubezpieczenia określone w 15 grupie załącznika do ustawy, które dają możliwość gwarantowania wykonania różnego rodzaju zobowiązań. Istnieje wiele interpretacji możliwości, jakie niesie ze sobą umowa gwarancyjna. Wprawdzie załącznik do ustawy o działalności ubezpieczeniowej jest wzorowany na aneksie do Pierwszej Dyrektywy Rady Wspólnoty Gospodarczej i wymienia się w nim – jako grypę ryzyka – gwarancję bezpośrednią i pośrednią, jednak brak w literaturze i przepisach wykonawczych szczegółowego rozumienia i interpretacji tych pojęć. Rozwój gospodarczy wymusi niewątpliwie w tej materii wzbogacenie opisu szczegółowych rozwiązań dotyczących gwarancji ubezpieczeniowych i to zarówno w kodeksie cywilnym, jak i w ustawie o działalności ubezpieczeniowej.

Pomysł gwarancji narodził się w warunkach, gdy podmiot (Inwestor lub Beneficjent), na rzecz którego ma być wykonane zobowiązanie, żąda od podmiotu (Wykonawca lub Zobowiązany) przedstawienia wiarygodnego zabezpieczenia wykonania zobowiązania. W praktyce najpewniejszym sposobem zabezpieczenia jest złożenie kaucji pieniężnej lub zablokowanie środków na rachunku bankowym. Zdarza się jednak tak, iż wartość zabezpieczenia, jakie miałby złożyć Wykonawca, przerasta jego możliwości (dotyczy to zwłaszcza podmiotów, które rozpoczynają działalność gospodarczą).

Sens ekonomiczny gwarancji ubezpieczeniowej sprowadza się do tego, że w zamian za relatywnie niską składkę, zakład ubezpieczeń przyjmuje – w miejsce dłużnika – role gwaranta terminowej i kwotowej zapłaty określonych zobowiązań na rzecz Beneficjenta gwarancji. Gwarancja jest odpowiednikiem tego, czym w kontaktach osobistych jest poręka znanej nam i bardzo wysoko ocenianej ze względu na wiarygodność osoby (stanowi potwierdzenie rzetelności Wykonawcy). Jest to o tyle istotne, bowiem Inwestor ryzykuje zazwyczaj dużo więcej (wartość potencjalnej straty) niż wartość zwrotu, jaki zapewni mu gwarancja (np. tzw. gwarancja właściwego wykonania kontraktu opiewają najczęściej na kwoty do 30% wartości kontraktu).

W relacji gwarancji, czy to ubezpieczeniowej czy bankowej, występują trzy podmioty:

Dłużnik (ang. Principal) – ma wykonać zobowiązanie i przedstawić zabezpieczenie,
Gwarant (ang. Surety) bank lub zakład ubezpieczeń – na podstawie zlecenia Dłużnika wystawia gwarancję na rzecz Beneficjenta,
Beneficjent (ang. Beneficiary) – żąda przedstawienia zabezpieczenia wykonania zobowiązania przez Wykonawcę (Dłużnika).

Powyższe relacje przedstawia rysunek poniżej:

Rys. 6 Mechanizm funkcjonowania gwarancji ubezpieczeniowej

Źródło: opracowanie własne na podstawie Sangowski T., „Ubezpieczenia gospodarcze”, Poltext, Warszawa 1998, s, 235.

1 – umowa podstawowa

2 – umowa o wydanie gwarancji, składka ubezpieczeniowa

3 – gwarancja ubezpieczeniowa

Między Inwestorem a Wykonawcą istnieje relacja, tzw. umowa podstawowa, która rodzi prawo Inwestora do żądania wykonania zobowiązania przez Wykonawcę (może to być bardzo różny stosunek: cywilnoprawny, administracyjno-prawny, oparty na umowie nazwanej lub nienazwanej, pisemnej, ustnej). Z kolei między Gwarantem a Wykonawcą zostaje podpisana umowa, na podstawie której Gwarant wystawia gwarancję na rzecz Beneficjenta oraz posiada prawo roszczenia zwrotnego do Wykonawcy w wypadku realizacji uprawnień wynikających z gwarancji przez Beneficjenta. Po przedstawieniu zabezpieczenia, Wykonawca opłaca składkę za wystawioną umowę, która między stronami nazywana jest zleceniem wydania gwarancji lub umową o gwarancję. Treść umowy gwarancyjnej definiuje prawa i obowiązki stron tego stosunku, przy czym po stronie Beneficjenta leżą głównie prawa, natomiast obowiązki skupiają się po stronie Gwaranta.

Międzynarodowe Stowarzyszenie Ubezpieczenia Kredytu (ang. International Credit Insurance Association – ICIA) określiło następujące główne typy gwarancji ubezpieczeniowych:

Gwarancje kontraktowe (ang. contract bonds), zabezpieczające wykonanie kontraktu, najbardziej znane gwarancje to: zapłaty wadium, dobrego wykonania kontraktu, zwrotu zaliczki, usunięcia wad i usterek,
Gwarancje zabezpieczające zapłatę cła i podatków na rzecz organów celnych i podatkowych (ang. customs, tax and similar bonds),
Gwarancje od sprzeniewierzenia (ang. fidelity bonds),
Gwarancje wymagane przy rozpoczynaniu bądź prowadzeniu działalności gospodarczej w sytuacji, kiedy wydanie koncesji, pozwoleń, przez uprawnione do tego organy, uzależnione jest od przedstawienia odpowiedniego zabezpieczenia majątkowego (ang. license, concession or permit bonds),
Gwarancje płacenia czynszów dzierżawnych (ang. lease bonds), gwarancje wykonania umowy dostawy (ang. supply bonds) i inne określane jako gwarancje finansowe (ang. financial bonds), zapewniające zwrot pożyczonych pieniędzy.

Procedura wydawania gwarancji ubezpieczeniowej składa się z następujących etapów

złożenia wniosku o wydanie gwarancji; zawiera on m.in. dane na temat rodzaju gwarancji, sposobu udzielania ochrony, sumy gwarancyjnej, okresu obowiązywania,
oceny ryzyka na podstawie dostarczonych dokumentów i informacji wewnętrznych zakładu ubezpieczeń,
podjęcia decyzji co do odrzucenia bądź przyjęcia danego ryzyka (i pod jakimi warunkami,
określenia składki i warunków umowy,
podpisania umowy, opłacenia składki i wydania gwarancji.

Wysokość składki za wydanie gwarancji zależy przede wszystkim od rodzaju gwarancji, sytuacji finansowej zobowiązanego, okresu trwania gwarancji, formy jej zabezpieczenia i wysokości sumy gwarancyjnej.

3.2 Podział gwarancji ze względu na jej treść

Do podziału gwarancji można zastosować jej treść, co w tym kontekście pozwala wyróżnić: gwarancje bezwarunkowe, gwarancje na pierwsze żądanie i gwarancje warunkowe.

Gwarancje bezwarunkowa (ang. unconditional bonds) musi być zrealizowana na każde żądanie Beneficjenta, który nie jest zobowiązany składać oświadczenia. Warunkiem wystarczającym jest to, aby wezwał do zapłaty wskazując konto, na które ma wpłynąć kwota wypłaty z tytułu gwarancji. Prawa przysługujące Beneficjentowi mogą być nadużywane, który w złej woli może wezwać do realizacji gwarancji, pomimo że brak jest faktycznej podstawy wynikającej z roszczenia w stosunku do Wykonawcy. Ryzyko nieuczciwego wezwania do zapłaty może zostać ubezpieczone (ang. unfair calling insurance lub bond insurance).

Podstawą realizacji gwarancji na pierwsze żądanie (ang. on demand bond) jest pisemne oświadczenie Beneficjenta stwierdzającego, iż wystąpiło roszczenie i jest ważne w wysokości wskazanej w oświadczeniu. Gwarant ma prawo podnieść zarzut, że oświadczenie Beneficjenta jest nieuzasadnione, jednak nie wstrzymuje to zazwyczaj obowiązku realizacji gwarancji.

W gwarancji warunkowej (ang. conditional bond) roszczenie Inwestora w stosunku do Wykonawcy powinno być potwierdzone w sposób obiektywny, np. na pisemnym uznaniu roszczenia przez Wykonawcę. Uznawanym potwierdzeniem jest również wyrok sądowy lub orzeczenie arbitrażu o istnieniu i wysokości roszczenia Inwestora. Z punktu widzenia obu stron umowy oraz Gwaranta, istotne wydaje się, aby ważność i wysokość roszczenia były ustalone przez niezawisłą stronę trzecią lub ustalone bezspornie między stronami umowy podstawowej. Tylko potwierdzone roszczenie jest podstawą do żądania realizacji gwarancji, która jest obarczona spośród innych najmniejszym ryzykiem.

Gwarantowanie na różnego rodzaju zobowiązania nadal jest w Polsce instytucją rozwijającą się, co przejawia się m.in. w ubogim orzecznictwie i nie pozwala na pełniejszą analizę przedmiotu warunkowości.

3.3 Gwarancja w stosunku ubezpieczeniowym

Pojęcie gwarancji zostało wymienione w załączniku do ustawy z dnia 8 czerwca 1995 roku o zmianie ustawy o działalności ubezpieczeniowej, o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej – Kodeks handlowy oraz o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U. nr 96, poz. 478). Gwarancji ubezpieczeniowej (bankowej) nie można utożsamiać z gwarancją o jakiej mowa w przepisach art. 577-582 k.c., gdyż gwarancja cywilna jest gwarancją rzeczy, zaś ubezpieczeniowa dotyczy zobowiązań pieniężnych. Jest ona wypadkową umowy ubezpieczenia o jakiej stanowi Kodeks cywilny oraz ustawa o działalności ubezpieczeniowej.

Kodeks cywilny, określa zasadę swobody stron w kształtowaniu stosunków obligacyjnych (art. 353), wprowadza równocześnie trzy ograniczenia:

ich treść lub cele nie mogą się sprzeciwiać właściwości (naturze) stosunku obligacyjnego, oznacza to takie kształtowanie stosunku, które nie doprowadzi do zniekształcenia umowy typowej – znanej Prawu zobowiązań,
umowa nie może sprzeciwiać się ustawie, a szczególnie przepisom bezwzględnie obowiązującym,
umowa nie może być sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

Przepis ten należy traktować raczej jako względnie obowiązujący. W korelacji z nim pozostaje zasada wyrażona w art. 8 ustawy o działalności ubezpieczeniowej, która stanowi iż: „odszkodowanie z tytułu ubezpieczenia majątkowego nie może być wyższe od poniesionej szkody, chyba, że umowa stanowi inaczej”. Oznacza to, że strony zawsze mogą zgodnie z treścią tej zasady (swobodnego kształtowania umowy) zawrzeć umowę ubezpieczenia na identycznych warunkach, jak w gwarancji bankowej.

Zawarcie gwarancji, będącej umową samoistną konstytuuje samodzielne zobowiązanie Gwaranta oderwane od stosunku między Gwarantem a Zobowiązanym (zleceniodawcą gwarancji). Stanowisko takie zostało potwierdzone przez orzecznictwo Sądu Najwyższego, przy czym szczególną wartość dla wyjaśnienia istoty umowy gwarancji samoistnej ma wyrok Sądu Najwyższego z 16 kwietnia 1996 r. II CRN 38/96 (orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 1996 r., z. 9, poz. 122) oraz uzasadnienie tego wyroku. Wyrok ten odnosi się głównie do kwestii dopuszczalności wystawienia gwarancji samoistnych przez zakłady ubezpieczeń. Potwierdza jednocześnie, iż uregulowania w zakresie gwarancji bankowych zawartych w Prawie bankowym, są przepisami uszczegółowiającymi problem wystawiania gwarancji samoistnych przez banki, ale w żaden sposób nie ograniczają one możliwości wystawiania gwarancji przez inne podmioty.

3.4 Cechy gwarancji ubezpieczeniowych

Istota umowy między Zobowiązanym i Gwarantem wskazuje na podstawowe zobowiązania stron umowy. Z jednej strony zobowiązanie zakładu ubezpieczeń do wystawienia gwarancji, zaś z drugiej strony obligo Zobowiązanego do zapłacenia prowizji (składki). Ze względu na swój charakter umowę taką można zaliczyć do umów o świadczenie usług opartych na umowie zlecenia (art. 750 Kodeksu cywilnego). Warte podkreślić, iż dla zakładu ubezpieczeń umowa ta ma jeszcze jeden zasadniczy cel – uregulowanie kwestii roszczenia zwrotnego w stosunku do Zobowiązanego. Wystawienie gwarancji z założenia nie zwalnia z odpowiedzialności Dłużnika, gdyż Gwarant w związku z wystawioną gwarancją odpowiada za swój dług, a nie za cudzy. Wypłata z tytułu gwarancji nie konstytuuje z mocy prawa roszczenia zwrotnego Gwaranta w stosunku do Zobowiązanego. Prawo do takiego roszczenia musi mieć podstawę w umowie między Gwarantem a Zobowiązanym – przyjmuje się nawet, iż uregulowanie tej kwestii jest meritum tej umowy (np. często umowę na podstawie której jest wystawiana gwarancja, nazywa się umową o odszkodowanie ang. idemnity agreement lub recourse agreement).

Gwarancja ma charakter samodzielny i nieakcesoryjny, dlatego Gwarant nie może skutecznie podnosić przeciwko Beneficjentowi zarzutów przysługujących Dłużnikowi ze stosunku podstawowego (m.in. zarzutu, że umowa główna nie doszła do skutku albo została unieważniona).

Umieszczenie w umowie gwarancji klauzuli „nieodwołalnie i bezwarunkowo” oraz „na pierwsze żądanie” – stosowane powszechnie w praktyce międzynarodowego obrotu handlowego – stanowi zaostrzenie odpowiedzialności Gwaranta. Wyłącza to bowiem uzależnienie realizacji gwarancji od jakiegokolwiek warunku i oznacza, że obowiązek świadczenia powstaje już w chwili zawiadomienia go o niedokonaniu zapłaty przez Dłużnika. Umowa gwarancji opatrzona powyższymi klauzulami stanowi w stosunku do innych gwarancji „pewien typ nadrzędności”, kreując abstrakcyjne zobowiązanie, niezależnie od stosunków wewnętrznych łączących zakład ubezpieczeń z Dłużnikiem i Dłużnika z Wierzycielem.

Gwarancja ubezpieczeniowa różni się od gwarancji bankowej tym, iż podstawą prawną do ich wystawienia jest przepis: dla pierwszej art. 353 Kodeksu cywilnego, zaś dla drugiej art. 40 Prawa bankowego oraz tym, że zakład ubezpieczeń zawierając umowę z zainteresowanym pobiera składkę ubezpieczeniową, bank natomiast potrąca prowizję za udzielenie gwarancji.

Na podstawie powyższego stwierdzenia można przytoczyć definicję gwarancji bankowej, która również znajduje pełne zastosowanie dla gwarancji ubezpieczeniowej. Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów podjął w dniu 16 kwietnia 1993 r. syg. III CZP 16/93 uchwałę, której nadał moc zasady prawnej o następującej treści:

„Bank udzielający gwarancji opatrzonej klauzulami <nieodwołalnie i bezwarunkowo> oraz <na pierwsze żądanie> nie może się skutecznie powołać w celu wyłączenia lub ograniczenia przyjętego na siebie obowiązku zapłaty – na zarzuty wynikające ze stosunku podstawowego w związku z którym gwarancja została wystawiona”.

Definicja pojęcia gwarancji została skonkretyzowana następnie przez inną uchwałę Sądu Najwyższego, który w składzie pełnego składu Izby Cywilnej w dniu 28 kwietnia 1995 r. sygn. III CZP 166/94 uchwalił „nie odstępować od zasady prawnej zawartej w powyżej cytowanej uchwale”.

Działalność gwarancyjna jest wśród bankowców raczej niepopularna z uwagi na wysokie koszty obsługi, często zbliżone do kosztów oceny klienta ubiegającego się o kredyt, przy zaledwie kilkuprocentowej cenie wydania gwarancji.

Gwarancje, których przedmiotem umowy są kontrakty budowlane, dostawy maszyn i urządzeń, jako oddzielna grupa posiada specyficzne cechy:

pojawia się często cały ciąg gwarancji wymaganych w stosunkach między dwoma podmiotami – Wykonawca, który przystępuje do przetargu zobowiązany jest w miejsce wadium złożyć gwarancję wadialną, po wygraniu kontraktu składa gwarancję należytego wykonania kontraktu oraz w przypadku gdy Inwestor wpłaca zaliczkę – gwarancje zwrotu zaliczki; po wykonaniu zlecenia Inwestor żąda złożenia gwarancji należytego usunięcia wad i usterek,
w przypadku, gdy kontrakt wykonywany jest przez podwykonawcę, główny Wykonawca żąda przedstawienia przez nich analogicznych gwarancji, jakie on sam musiał złożyć na rzecz Inwestora; podwykonawcy z kolei mogą uzależnić złożenie odpowiednich gwarancji od otrzymania gwarancji zapłaty za wykonane prace.

3.5 Ubezpieczenie kredytu a gwarancja ubezpieczeniowa

Gwarancja ubezpieczeniowa ma inny charakter niż ubezpieczenie kredytu, różnice między nimi sprowadzają się do następujących elementów:

zobowiązanie zakładu ubezpieczeń w przypadku ubezpieczenia kredytu jest zawsze warunkowe, a w przypadku gwarancji może być warunkowe lub bezwarunkowe (jej treść powinna określać wszystkie istotne warunki odpowiedzialności Gwaranta wobec Beneficjenta),
w umowie ubezpieczenia kredytu występuje jeden stosunek prawny (np. w umowie ubezpieczenia kredytu) i dwie strony (ubezpieczający i zakład ubezpieczeń), zaś w gwarancji dwa stosunki prawne (umowa o wydanie gwarancji i gwarancja ubezpieczenia) i trzy strony (Zobowiązany, Gwarant i Beneficjent gwarancji),
w ubezpieczeniu kredytu umowę podpisuje kredytodawca, zaś w gwarancji Dłużnik (Zobowiązany, kredytobiorca),
gwarancja ubezpieczeniowa pokrywa zwykle całe zobowiązanie, zaś w ubezpieczeniu kredytu stosuje się udział własny (nie ubezpieczany),
prawo do odszkodowania w przypadku gwarancji ma charakter abstrakcyjny – jej ważność nie zależy od braku uchybień Zobowiązanego wobec Gwaranta czy Beneficjenta gwarancji wobec Zobowiązanego, w przypadku ubezpieczenia kredytu prawo do odszkodowania zależy od spełnienia przez kredytodawcę obowiązków określonych w umowie ubezpieczenia,
roszczenie ubezpieczającego wobec osoby trzeciej przechodzi na zakład ubezpieczeń tylko w przypadku zapisu umownego, zaś w ubezpieczeniu kredytu – po wypłacie odszkodowania – przechodzi na niego z mocy prawa,
w przypadku ubezpieczenia kredytu zakład ubezpieczeń spełnia odszkodowawczą rolę, natomiast w gwarancji najczęściej jest brak takiego charakteru (zakład ubezpieczeń nie wyrównuje Beneficjentowi szkody, tylko płaci zobowiązanie, wyrażone przez sumę gwarancyjną określoną w dokumencie gwarancyjnym).

Różnicę między ubezpieczeniem kredytu, a gwarancją ubezpieczeniową bardzo dobitnie wyraził doskonały znawca i prekursor tych ubezpieczeń P. Spain w następujących słowach: „Ubezpieczenie nie jest gwarancją (ang. guarantee), ale zapewnieniem odszkodowania (ang. indemnity) na techniczno-ubezpieczeniowej podstawie”.

3.6 Regres w gwarancjach ubezpieczeniowych

Gwarancja jak również umowa o udzielenie gwarancji nie są umowami ubezpieczenia, więc w ich przypadku nie można w ogóle mówić o regresie ubezpieczeniowym – art. 828 k.c. nie ma zastosowania, podobnie zresztą jak inne przepisy k.c. w umowie ubezpieczenia.

Rodzi się zatem pytanie, czy Gwarant ma prawo regresu do Dłużnika w przypadku realizacji gwarancji przez Beneficjenta i jeżeli tak to na jakiej podstawie?

Regres zakładu ubezpieczeń może wynikać wyłącznie z trzech podstaw:

przelewu wierzytelności przez Beneficjenta,
z faktu wstąpienia z mocy ustawy w prawa zaspokojonego Wierzyciela,
z samoistnego zobowiązania zleceniodawcy gwarancji do zwrotu Gwarantowi kwot wypłaconych z jej tytułu.

Przelew wierzytelności może mieć zawsze miejsce, jednak nie jest stosowany przez zakłady ubezpieczeń jako podstawa regresu. Decydujące znaczenie w przypadku wstąpienia w prawa zaspokojonego Wierzyciela ma art. 518 k.c. Jego analiza prowadzi do stwierdzenia, iż jedyną podstawą wstąpienia w prawa wierzyciel może być § 1 pkt. 1 lub pkt. 3. Na podstawie pkt. 1 Gwarant wstępowałby w prawa zaspokojonego Wierzyciela, jeżeli płaciłby cudzy dług, za który odpowiadałby osobiście lub pewnymi składnikami swojego majątku. W przypadku gwarancji ubezpieczeniowych Gwarant odpowiada osobiście (tzn. całym swoim majątkiem), ale nie płaci cudzego długu, lecz dług swój – dlatego nie jest możliwe skorzystanie z tej podstawy.

Z drugiej strony, na podstawie pkt. 3 § art. 518 k.c. Gwarant mógłby wstąpić w prawa zaspokojonego Wierzyciela, gdyby działał za zgodą Dłużnika wyrażoną na piśmie (zleceniodawcy gwarancji) w celu wstąpienia w prawa zaspokojonego Wierzyciela. Sam fakt zlecenia udzielenia gwarancji i podpisania umowy o jej udzielenie jest wyrażeniem takiej zgody. Celem działania Gwaranta jest zapłata własnego długu (zwolnienie z odpowiedzialności), a nie wstąpienie w prawa zaspokojonego Wierzyciela, co prowadzi do wniosku, iż zapisy w Kodeksie cywilnym nie stanowią podstaw do regresu.

Jedyną podstawą roszczenia zwrotnego może być samoistne zobowiązanie Zleceniodawcy gwarancji do zwrotu zapłaconej przez Gwaranta kwoty. Zobowiązanie takie musi stanowić istotny element umowy o udzielenie gwarancji lub być wyrażone w innej formie, np. poprzez oświadczenie Zleceniodawcy. Jeżeli w umowie brak jest owego zapisu tj. zobowiązania Zleceniodawcy do zwrotu Gwarantowi wypłaconych kwot, będzie on pozbawiony roszczenia zwrotnego. Niemożliwe będzie też powołanie się na bezpodstawne wzbogacenie Zleceniodawcy, gdyż Gwarant uregulował swój własny dług, a nie zapłacił Zleceniodawcy. Warto przy tym zauważyć, że zobowiązanie Zleceniodawcy do zaspokojenia Gwaranta jest oświadczeniem jego woli (samoistne zobowiązanie), co skutkuje tym, iż nie mają tutaj zastosowania (ani wprost, ani przez analogię) przepisy dotyczące przelewu wierzytelności, np. prawo potrącenia Dłużnika, prawo podniesienia innych zarzutów, jakie miał Zleceniodawca wobec Beneficjenta gwarancji z tytułu umowy podstawowej, chyba że sama treść zobowiązania Dłużnika tak stanowi.

3.7 Gwarancje kontraktowe

Jest to grupa gwarancji związana z realizacją różnorodnych kontraktów, na które zapotrzebowanie wynika z prawnych uwarunkowań mających podstawy w ustawie z dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych. Ustawa ta nakłada obowiązek na przystępujących do przetargu o wniesieniu wadium (art.41), zaś po wygraniu przetargu obowiązek złożenia zabezpieczenia dotyczącego należytego wykonania zobowiązania oraz zabezpieczenia ewentualnych roszczeń z tytułu rękojmi.

Gwarancje takie zabezpieczają roszczenia Beneficjenta w stosunku do Wykonawcy, jakie mogą powstać na podstawie umowy istniejącej między tymi dwoma podmiotami.

3.7.1 Gwarancja zapłaty wadium (przetargowa)

Warunkiem koniecznym rozparzenia oferty w organizowanych przetargach jest złożenie przez uczestnika przetargu wadium. Zamiast wpłaty gotówki oferent może złożyć gwarancję ubezpieczeniową zapłaty wadium (ang. bid bonds). Stanowi ona zabezpieczenie organizatora przetargu do wysokości sumy gwarancyjnej na wypadek, gdyby podmiot, który wygrał przetarg, odmówił podpisania kontraktu lub też odmówił wniesienia zabezpieczenia właściwego wykonania kontraktu. Wysokość sumy gwarancyjnej wynosi zwykle do 10% wartości kontraktu, który jest przedmiotem przetargu i jest równa kwocie wymaganego wadium.

3.7.2 Gwarancja właściwego wykonania kontraktu

Celem tej gwarancji jest zabezpieczenie interesów Beneficjenta na wypadek niewykonania lub niewłaściwego wykonania obowiązków wynikających z umowy podstawowej (np. umowy o roboty budowlane). Gwarancje te mogą zakładać dwojakiego rodzaju zobowiązania Gwaranta: wstąpienie w miejsce Wykonawcy i wykonania kontraktu (znalezienie wykonawcy zastępczego na koszt Gwaranta) lub wypłatę pieniężną ekwiwalentną do roszczenia Beneficjenta.

Możliwość przedstawienia gwarancji ubezpieczeniowej jako zabezpieczenie należytego wykonania kontraktu (ang. performance bonds), czasem bywa rozwiązaniem korzystnym dla obu stron kontraktu. Z punktu widzenia Beneficjenta zalety otrzymania gwarancji są oczywiste, tak dla Wykonawcy złożenie gwarancji ubezpieczeniowej przynosi wymierne efekty w sytuacji, gdy zleceniodawca zamierza zapewnić sobie zabezpieczenie zatrzymując część zapłaty należnej Wykonawcy za zrealizowane prace (są to tzw. potrącenia z faktur za częściowo wykonane prace; zwykle jest to kilka procent kwoty faktury). W sumie wartość potrąceń sięgać może nawet do kilkudziesięciu procent wartości całego kontraktu, co stanowić może niekiedy zysk zleceniobiorcy. Konieczność zamrożenia tych kwot do czasu sfinalizowania kontraktu, a często do czasu upływu rękojmi bądź gwarancji może stanowić poważne utrudnienie dla działalności przedsiębiorstwa.

3.7.3 Gwarancja usunięcia wad i usterek

Gwarancja ta ma na celu zabezpieczenie ewentualnych interesów zleceniodawcy w sytuacji, gdy po zakończeniu zleconych prac zajdzie konieczność usunięcia ujawnionych wad czy usterek, a zleceniobiorca odmawia bądź nie jest w stanie ich usunąć w okresie rękojmii. Wówczas zleceniodawca może wykorzystać przysługujące mu prawa z tytułu gwarancji bądź rękojmi. Suma gwarancyjna wynosi zazwyczaj 5-10% wartości kontraktu.

Swoboda kształtowania umów powoduje, iż ustalane w kontraktach okresy, na jakie udzielana zostaje gwarancja wydłużają się (nawet do kilkunastu lat). Okres ważności udzielanych gwarancji usunięcia wad i usterek (ang. maintance bonds) również wydłuża się, bowiem z reguły jest on uzależniony od okresu udzielonej przez wykonawcę gwarancji jakości.

3.7.4 Gwarancja zwrotu zaliczki

Przedmiot w gwarancji zwrotu zaliczki (ang. advance payment bonds), co łatwo zauważyć, ukryty jest w samej nazwie – i dotyczy spłaty kwoty zaliczki przekazanej na poczet wykonania kontraktu. W ramach umowy zakład ubezpieczeń gwarantuje Beneficjentowi, że zaliczkobiorca wykorzysta wypłaconą mu zaliczkę zgodnie z treścią zawartego kontraktu, zabezpieczając jej zwrot (np. w razie bankructwa, czy stwierdzonej faktycznie niewypłacalności przedsiębiorstwa).

3.7.5 Gwarancja zapłaty

W grupie gwarancji zapłaty (ang. payment bonds) wyróżniamy gwarancję zapłaty za dostarczony towar, usługę – są to tzw. gwarancje handlowe – przyjmowane przez producentów, pośredników hurtowych, usługodawców, którzy sprzedają towary bądź usługi z odroczonym terminem płatności (gwarancja spłaty całego zobowiązania po określonym czasie) oraz gwarancje czynszów leasingowych oraz spłaty rat (gwarancja rozłożenie zobowiązania rozłożonego w czasie).

3.8 Gwarancje zapłaty należności celnych i podatkowych

Zobowiązania z tytułu należności celnych i podatkowych oraz podatek akcyzowy to główne rodzaje zobowiązań występujących w obrocie z zagranicą. Ich obecny poziom, określony obowiązującymi przepisami jest duży i stanowi znaczne obciążenie finansowe. Naturalne wydaje się więc dążenie przez stronę zobowiązaną do uzyskania gwarancji spłaty tych należności, bez angażowania środków własnych. Są one szczególnie korzystne dla podmiotów, które w toku swojej działalności dokonują reeksportu przywożonych towarów. O gwarancje spłaty należności celno-podatkowych można ubiegać się w drodze zawarcia umowy ubezpieczenia. Przedmiotem tej umowy mogą być podatki celny i akcyzowy, określone w art. 11 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. z 1993 r. nr 11, poz. 50 ze zm.), a także podatek importowy określony w art. 7 ustawy z 25 listopada 1993 r. o podatku importowym od towarów sprowadzanych lub nadsyłanych z zagranicy (Dz. U. z 1993 r. nr 123, poz. 551 ze zm.).

Przedmiotem umowy gwarancji mogą być również opłaty dodatkowe i manipulacyjne. Z dniem 1 stycznia 1998 r. weszła w życie ustawa z dnia 9 stycznia 1997 r. – Kodeks celny (Dz. U. z 1997 r. nr 23, poz. 117), która wprowadziła zasadnicze zmiany do obowiązujących uprzednio zasad udzielenia gwarancji ubezpieczeniowych na rzecz organów celnych.

W obowiązującym do 31 grudnia 1997 r. stanie prawnym, regulowanym ustawą z dnia 28 grudnia 1989 r. – Prawo celne, zakłady ubezpieczeń były upoważnione wydawać na rzecz organów celnych dwa rodzaje gwarancji: gwarancje zapłaty należności celnych i podatkowych (wydawane na rzecz urzędów celnych) oraz gwarancje zapłaty należności z tytułu prowadzenia agencji celnej (wydawanej na rzecz Głównego Urzędu Ceł). Pierwsza z gwarancji zabezpieczała należności celne i podatkowe w sytuacjach:

tranzytu towarów przez opolski obszar celny (art. 11)
czasowego przywozu towarów (art. 17)
składania towarów w składzie celnym (art. 37)
podjęcia towarów przez uiszczeniem należności celnych i podatkowych (art. 77 § 2)
przekazywania sprawy do rozpatrzenia dyrektorowi innego urzędu celnego (art. 82)

Drugi rodzaj gwarancji zabezpieczał zapłatę należności ciążących na agencji celnej z tytułu odpowiedzialności za czynności określone w art. 116 Prawa celnego, dokonane na zlecenie i w granicach udzielonego upoważnienia.

W praktyce przebieg schematu udzielanej gwarancji zaczynał się od tego, iż zakład ubezpieczeń zawierał z zainteresowanym podmiotem prowadzącym obrót towarowy z zagranicą (Dłużnikiem), umowę ubezpieczenia w której obejmował ochroną zapłatę przez dłużnika należności celnych i podatkowych na rzecz określonego urzędu celnego.

Umowa ubezpieczenia określała:

okres obowiązywania umowy,
sumę ubezpieczenia, tj. kwotę do wysokości której zakład ubezpieczeń zobowiązywał się zapłacić urzędowi celnemu należności celne i podatkowe, na wypadek gdyby Dłużnik nie dokonał zapłaty.

Istota umowy ubezpieczenia polega na tym, że w razie braku uregulowania przez Dłużnika zobowiązań celnych i podatkowych w terminie, ustalonym przez urząd celny, obowiązek ich zapłaty przechodził na zakład ubezpieczeń. Dotyczyło to tych zobowiązań, które powstałe w okresie obowiązywania umowy ubezpieczenia i których termin wymagalności przypadał również w tym okresie. Umowa była składana podległemu Dłużnikowi urzędowi celnemu.

W ubezpieczeniowej gwarancji zakład ubezpieczeń gwarantował urzędowi celnemu, na jego pierwsze żądanie, nieodwołalnie i bezwarunkowo zapłatę należności celnych i podatkowych, do których zobowiązany był Dłużnik.

W początkowym okresie przyjmowania gwarancji przez urzędy celne zakłady ubezpieczeń postulowały, aby żądanie zapłaty urząd celny mógł przekazywać tylko w okresie obowiązywania gwarancji. Oznaczałoby to, że gwarancja wygasałaby automatycznie w przypadku nie przekazania żądania zapłaty w okresie ważności gwarancji. W ostatecznym rezultacie przyjęto, iż Gwarant był zobowiązany do zapłaty, jeżeli pierwsze żądanie urzędu celnego zostało przedłożone nie później niż 45 dni od daty końcowej obowiązywania gwarancji. Po upływie takiego terminu Gwarant był zwolniony od odpowiedzialności, która przechodziła na Dłużnika.

Dla zakładów ubezpieczeń czasowe ograniczenie odpowiedzialności wpływało na bezpieczeństwo prowadzonej działalności ubezpieczeniowej i ograniczało stopień ryzyka, którego poziom w ubezpieczeniach finansowych jest z reguły wyższy, niż w pozostałych ubezpieczeniach gospodarczych. Gwarant zastrzegał sobie również w umowie zwrot przez Dłużnika zapłaconych na niego kwot na rzecz urzędu celnego i przyjmował od niego stosowne zabezpieczenia. Po bezszkodowym upływie umowy zabezpieczenia te były zwalniane (zwracane).

Nowy Kodeks celny wprowadził szereg istotnych zmian, związanych z przyjmowaniem zabezpieczeń majątkowych w formie m.in. gwarancji ubezpieczeniowych na rzecz urzędów celnych. Rozszerza on katalog stanów faktycznych z którymi jest związany obowiązek złożenia zabezpieczenia do których należy zaliczyć:

czasowe składowanie towarów w magazynie celnym do chwili nadania im przeznaczenia celnego (art. 50 § 5 kodeksu celnego), np. dopuszczenie do obrotu, objęcia towarów procedurą składu celnego, procedurą tranzytu. Urząd celny może zażądać od osoby trzeciej będącej w posiadaniu towarów złożenia zabezpieczenia w celu zapewnienia uiszczenia kwoty wynikającej z długu celnego, który może powstać w wypadkach określonych w art. 211 lub 212 Kodeksu celnego,
zwolnienie towarów objętych przyjętym zgłoszeniem celnym powodującym powstanie długu celnego, które może nastąpić jedynie w wypadku, gdy kwota wynikająca z długu celnego została zapłacona lub zabezpieczona (art. 76 § 1 k.c.),
udzielenie przez urząd celny pozwolenia na stosowanie procedury uproszczonej osobom spełniającym warunki określone w k.c. (np. złożenie generalnego zabezpieczenia należności celnych przywozowych lub celnych wywozowych w wysokości odpowiadającej zakresowi przewidywanej działalności – art. 79 § 1 pt. 6),
dopuszczenie do obrotu towarów z zastosowaniem zerowej lub obniżonej stawki celnej ze względu na ich przeznaczenie,
zastosowanie tzw. procedury celnej zawieszającej (art. 93 Kodeksu celnego), rozumiane jako warunkowe zawieszenie obowiązku zapłaty długu celnego (prowadzący skład celny jest zobowiązany złożyć generalne zabezpieczenie należności celnych przywozowych lub wywozowych w związku ze stosowaniem procedury określonej w udzielonym pozwoleniu w wysokości odpowiadającej zakresowi przewidywanej działalności – art. 105 § 5 pt. 6 k.c.)
odroczenie terminu płatności (art. 233 § 1 k.c.) – w przypadkach gdy zgłoszenie towarów do procedury celnej pociąga za sobą obowiązek zapłaty należności, urząd celny może odroczyć na wniosek osoby zobowiązanej termin płatności o 30 dni, pod warunkiem złożenia zabezpieczenia,
udzielenie innych ułatwień płatniczych (art. 237 k.c.), których dokona urząd celny innych niż odroczenie płatności pod warunkiem złożenia zabezpieczenia,
wstrzymanie wykonania decyzji w sprawie długu celnego (art. 271 k.c.), co do którego wniesiono odwołanie i złożono odpowiednie zabezpieczenie, określone przez podległy Dłużnikowi urząd celny,
prowadzenie agencji celnej (art. 258 § 3 k.c.), osoba posiadająca koncesję na prowadzenie agencji celnej jest zobowiązana do złożenia kaucji gwarancyjnej (np. w formie gwarancji ubezpieczeniowej) na zabezpieczenie roszczeń urzędów celnych z tytułu długów celnych i innych opłat, jakie powstały na skutek nieprawidłowego lub nieterminowego dokonania lub niewykonania czynności, do których została upoważniona.

Istotną w praktyce może okazać się zastosowanie generalnego zabezpieczenia w celu pokrycia powstałych lub mogących powstać długów celnych (art. 197 Kodeksu celnego). To generalne zabezpieczenie przyjmowane przez urzędy celne również w formie gwarancji ubezpieczeniowej, obejmuje z reguły kilka procedur celnych i tym samym zastępuje kilka jednostkowych gwarancji. Pozwolenie na stosowanie generalnego zabezpieczenia lub mającego mniejsze zastosowanie zabezpieczenia ryczałtowego (stosowane w procedurze uszlachetniania czynnego) mogą otrzymać osoby, które spełniają następujące warunki:

są osobami krajowymi w rozumieniu Kodeksu celnego,
dokonują systematycznie przywozu lub wywozu towarów co najmniej od 1 roku,
są podatnikami podatku od towarów i usług,
są podmiotami, których działalnością kierują osoby, które nie zostały skazane prawomocnym wyrokiem za przestępstwo gospodarczy czy skarbowe,
nie zalegają z cłem, podatkami, składkami na ubezpieczenie społeczne, a także przeciwko nim nie jest prowadzone postępowanie egzekucyjne, upadłościowe, likwidacyjne lub układowe,
nie zostało im cofnięte pozwolenie na stosowanie generalnego zabezpieczenia, ze względu na naruszenie przez nie przepisów prawa w ciągu ostatnich 5 lat,
przedłożą pozytywną opinię o sytuacji finansowej, wydaną przez bank prowadzący rachunek rozliczeniowy.

Pozwolenie na stosowanie generalnego zabezpieczenia mogą również otrzymać agencje celne, jeżeli spełniają warunki o których mowa w pt. 1 oraz pt. 3-7. Wprowadzony system ułatwia pracę zakładom ubezpieczeń, gdyż pozwolenia otrzymują tylko wiarygodne osoby, co oznacza mniejsze ryzyko przy udzielaniu gwarancji tym podmiotom.

Zasadniczą zmianę wprowadza Kodeks celny w zakresie czasu trwania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, jako Gwaranta wobec urzędu celnego z tytułu udzielonej gwarancji. W Prawie celnym zobowiązanie było prawomocne do 45 dni od daty końcowej obowiązywania umowy o wystawienie gwarancji. Nowe przepisy Kodeksu celnego określają odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń wobec urzędu celnego jak ma się to w przypadku Dłużnika – tzn. do wygaśnięcia należności, a więc maksymalnie aż do upływu terminu ich przedawnienia. W obecnym stanie prawnym nie można mówić o obowiązywaniu gwarancji ubezpieczeniowej, lecz o przyjęciu odpowiedzialności za należności powstałe i wymagane w pewnym okresie. Stawia to w kłopotliwej sytuacji zakłady ubezpieczeń, gdyż z nowych przepisów wynika obowiązek tworzenia rezerw na pokrycie ewentualnych należności na rzecz urzędów celnych, na czas dłuższy niż wynikało to z przepisów Prawa celnego.

Odpowiedzialność Gwaranta jest wydłużona o 60 dni w stosunku do okresu, na jaki została wystawiona gwarancja. Jeśli gwarant przed upływem tego okresu zostanie powiadomiony przez Beneficjenta lub Dłużnika, iż zobowiązanie objęte daną gwarancją powstało, lecz nie stało się jeszcze wymagalne, jest wówczas zobowiązany do złożenia kolejnego zabezpieczenia na rzecz urzędu celnego bądź złożenia oświadczenia, iż przedłuża swoją odpowiedzialność w stosunku do tego zobowiązania do 30 dni – od dnia prawomocnego rozstrzygnięcia w danej sprawie. Powyższe uregulowanie ma na celu zabezpieczenie roszczeń urzędu celnego w sytuacjach, gdy z momentem wygaśnięcia ważności gwarancji urząd celny nie jest w stanie stwierdzić, czy rozliczenia należności celnych i podatkowych zabezpieczonych daną gwarancją zostały w całości zakończone.

Ubezpieczenie gwarantujące spłatę należności celnych i podatkowych zyskały największą popularność. Na mocy takiej umowy Gwarant zobowiązuje się do bezwarunkowej spłaty cła i podatku granicznego ciążących na towarach wwiezionych na polski obszar celny, jeśli nie uczni tego Dłużnik w wymaganym terminie. Urząd celny otrzymuje więc gwarancję, że w razie nieuczciwości (niewypłacalności) importera należności powstałe w okresie ważności gwarancji zostaną uregulowane przez ubezpieczyciela. Podstawowa korzyść dla ubezpieczającego to możliwość wwiezienia rzeczy i obrotu nimi bez konieczności natychmiastowej płatności zobowiązań wobec urzędu celnego. Naliczone zobowiązania celne i podatkowe mogą zostać uregulowane po sprzedaży sprowadzonego towaru. W przypadku wwozu czasowego (odprawy czasowej) przedsiębiorca nie musi deponować środków na koncie urzędu celnego. Z kolei urząd celny – dzięki gwarancji – ma pewność, że otrzyma zapłatę, nawet w sytuacji gdyby towar (po obróbce, uszlachetnieniu) nie powrócił do kraju pochodzenia.

3.8.1 Gwarancje w ramach Wspólnej Procedury Tranzytowej

Proces dostosowania polskiego prawa do prawa obowiązującego w krajach Unii Europejskiej jest szczególnie widoczny w zakresie rozwiązań dotyczących obrotu towarowego z zagranicą. Głównym filarem wymiany towarów są ułatwienia przy ich przewozie przez obszary celne różnych krajów. Jednym z aktów regulujących te kwestie jest Konwencja o Wspólnej Procedurze Tranzytowej (dalej jak Konwencja WPT). W jej ramach funkcjonuje system gwarancji zabezpieczających zapłatę należności celnych tzw. podatków granicznych oraz innych opłat związanych z wprowadzeniem towar do obrotu na obszarze celnym danego kraju.

Konwencja WPT została sporządzona w Interlaken 20 maja 1987 r., zaś Polska przystąpiła do niej w 1996 r. Jej przepisy ustanawiają zasady przewożenia towarów w tranzycie przez kraje – członków Konwencji bez konieczności dokonywania odpraw celnych na granicach między tymi krajami. W ramach tej procedury możliwy jest nie tylko tranzyt, ale również przeładowywanie i składowanie towarów, lecz nie dopuszczalne jest ich doładowywanie, wyładowywanie lub zamienianie.

Aby skorzystać z przywilejów procedury tranzytowej, należy uzyskać odpowiednie dokumenty tranzytowe. Są one okazywane organom celnym w poszczególnych krajach, dzięki czemu towar nie podlega sprawdzeniu na każdej granicy. Jednocześnie administracja celna każdego z krajów ma prawo w każdym czasie skontrolować przejeżdżający przez jej terytorium transport i w razie stwierdzenia, że faktyczna ilość czy wartość towarów nie zgadza się z zadeklarowaną, wymierzyć należne cła i podatki.

Osoba, która wyraziła wolę skorzystania z procedury tranzytu WPT, nazywana jest głównym Zobowiązanym. Jest on zobligowany do złożenia zabezpieczenia w celu zapewnienia poboru ceł i innych opłat, jakich mógłby zażądać kraj, przez którego obszar przewożone są towary.

Zabezpieczenie może być składane w formie:

gwarancji,
gotówki, przy czym ta forma jest dopuszczalna wyłącznie w przypadku zabezpieczenia pojedynczej transakcji tranzytowej.

Stronami relacji gwarantowania w ramach WPT są:

główny Zobowiązany, Zleceniodawca udzielania gwarancji,
każdy kraj będący stroną Konwencji WPT – Beneficjenci gwarancji,
Gwarant, zakład ubezpieczeń

W przypadku gwarancji stosowanych w WPT jest wielu Beneficjentów i każdy z nich posiada prawo do realizacji gwarancji, które odbywa się na wniosek władz celnych każdego kraju, przez które przejeżdża towar w wypadku, kiedy stwierdzono naruszenie przepisów celnych związanych z procedurą tranzytu. W szczególności w sytuacji, gdy towar ginie podczas transportu, jest doładowywany, otwierany bez uzyskania zgody władz celnych.

W odniesieniu do osoby Gwaranta, Konwencja WPT nie określa dokładnie, kto może pełnić taką rolę. Ogólnie stwierdza się, że Gwarantem może być osoba trzecia (osoba fizyczna albo osoba prawna), która ma miejsce zamieszkania lub siedzibę w kraju – stronie Konwencji TIR oraz jeżeli jest uznana za Gwaranta ceł i innych opłat przez właściwe władze tego kraju.

W Polsce szczegółowe zasady dotyczące zabezpieczeń w ramach Konwencji WPT reguluje rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 10 listopada 1999 r. w sprawie deklaracji skróconych i zgłoszeń celnych (Dz. Ul nr 104, poz. 1193) – przepisy szczegółowe wydaje Prezes Głównego Urzędu Ceł. Według tych przepisów Gwarantem może być bank lub zakład ubezpieczeń, ewentualnie inna osoba prawna, mająca siedzibę w Polsce, uprawniona przez Prezesa Głównego Urzędu Ceł w uzgodnieniu z Ministrem Finansów, prezesem Narodowego Banku Polskiego i prezesem Państwowego Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń, do udzielania gwarancji we wspólnych procedurach tranzytowych. Lista akceptowanych Gwarantów jest publikowana w Biuletynie Urzędowym GUC. Dodatkowym warunkiem jaki musi spełniać kandydat na Gwaranta w ramach Konwencji WPT, jest posiadanie we wszystkich krajach – stronach Konwencji WPT, siedziby (oddziału przedsiębiorstwa) albo tzw. korespondenta – podmiotu, pośrednika w obiegu dokumentacji.

Konwencja WPT dopuszcza trzy rodzaje gwarancji:

generalną,
ryczałtową,
pojedynczą.

Gwarancja generalna dotyczy wielu procedur tranzytowych i składana w podlegającym podmiotowi urzędowi celnemu. Sumę gwarancyjną w jej przypadku wyznacza się w oparciu o wartość należnych ceł, podatków i innych należności, jaka przypadałaby przy przywozie do Polski towarów transportowanych przez głównego Zobowiązanego w okresie 12 miesięcy poprzedzających miesiąc, w którym złożono wniosek o udzielenie pozwolenia na realizację procedur tranzytowych w ramach gwarancji generalnej. Tak oszacowaną wielkość dzieli się przez 52, aby otrzymać przybliżoną tygodniową wartość należności i to ona stanowi sumę gwarancyjną (nie może być niższa od równowartości 7000 €). Wysokość należności z tytułu ceł, podatków i innych opłat wyznaczana jest w oparciu o polską taryfę celną, mimo że należności, które mogą obciążać przewożony towar, mogą wynikać z taryf stosowanych w różnych krajach.

Po złożeniu gwarancji generalnej urząd celny (urząd składania gwarancji) wydaje pozwolenie na stosowanie wspólnych procedur tranzytowych w ramach tej gwarancji. Dodatkowo wydaje się tzw. poświadczenie gwarancji, okazywane każdorazowo przy realizacji procedury tranzytowej. W urzędzie w którym rozpoczynana jest procedura tranzytu (urząd wyjścia), sprawdza się, czy kwota należności, jakie mogą obciążać towar w czasie przewozu mieści się w ramach sumy gwarancyjnej.

Gwarancji ryczałtowa umożliwia dokonywanie przewozów w ramach wielu procedur tranzytowych. Składa jest w urzędzie składania gwarancji, a jej przyjęcie oznacza, że Gwarant może wystawiać w jej ramach tzw. tytuły gwarancyjne. Każdy tytuł gwarancyjny opiewa na kwotę równowartości 7000 € (nie wyższą od 49000 €) i może być użyty do jednej procedury tranzytowej.

Z kolei gwarancja pojedyncza zabezpiecza należności dotyczące tylko jednej procedury tranzytu. W przeciwieństwie do gwarancji generalnej i ryczałtowej jest ona składana w urzędzie wyjścia, tzn. w urzędzie celnym, w którym rozpoczyna się procedura tranzytu. Wysokość sumy gwarancyjnej takiej gwarancji odpowiada należnościom obciążającym przewożony towar. Zgodnie z art. 24 ust. 2 Konwencji WPT, zabezpieczenie powinno polegać na solidarnej gwarancji Gwaranta razem z osobą, która odpowiada za zapłacenie należnych ceł, podatków i innych opłat w razie naruszenia warunków procedury tranzytu.

3.9 Gwarancje od sprzeniewierzenia

W umowie gwarancji zabezpieczającej pracodawcę przed stratami finansowymi wynikłymi z nieuczciwości pracowników, zakład ubezpieczeń zobowiązuje się do pokrycia Beneficjentowi straty spowodowanej sprzeniewierzeniem, określonym jako utrata środków pieniężnych, czy dóbr materialnych. Powstałe straty wynikać muszą z celowego, nieuczciwego czynu popełnionego przez pracownika, zatrudnionego u Beneficjenta gwarancji, działającego samodzielnie lub w zmowie z innymi osobami. Zdarzenie takie musi wystąpić w okresie gwarancyjnym przez osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę i na terytorium określonym w umowie.

3.10 Gwarancje koncesyjne (licencyjne)

Gwarancje koncesyjne (ang. license and permit bonds) są przykładem gwarancji w których między stronami relacji podstawowej (Beneficjent – Wykonawca) istnieje stosunek administracyjno-prawny. Zobowiązane są je składać podmioty chcące uzyskać koncesję lub pozwolenia na prowadzenie danego rodzaju działalności. Gwarancje tego typu pokrywają zarówno roszczenia ściśle określonych podmiotów (np. Skarbu Państwa z tytułu podatków), jak i roszczenia podmiotów nie zdefiniowanych indywidualnie w imieniu, których może występować Beneficjent gwarancji. Przeważnie są to roszczenia osób trzecich, które weszły w relacje z Wykonawcą i z tytułu niewykonania przez niego zobowiązań poniosły stratę (np. klientów biur podróży).

Na polskim rynku bardzo często wystawiana jest gwarancja pokrycia roszczeń organów celnych wobec agencji celnych. Agencja celna jest podmiotem, który może przygotowywać niezbędne dokumenty do odprawy celnej, składać zabezpieczenia majątkowe, dokonywać zgłoszeń celnych, badać towary i pobierać z nich próbki przed dokonaniem zgłoszenia celnego, regulować należności celne, podejmować towary po ich zwolnieniu oraz wnosić odwołania i inne wnioski podlegające rozpatrzeniu przez organy celne. Koncesje na prowadzenie takiej agencji wydaje prezes Głównego Urzędu Ceł i warunkiem jej uzyskania jest m.in. złożenie kaucji gwarancyjnej. Stanowi ona zabezpieczenie ewentualnych roszczeń organów celnych z tytułu odpowiedzialności majątkowej, m.in. długów celnych i innych opłat, jakie powstały na skutek nieprawidłowego lub nieterminowego dokonania albo niewykonania czynności, do których została upoważniona agencja celna.

Mniej znane były zabezpieczenia składane na rzecz Ministra Finansów przez podmioty prowadzące przedsiębiorstwa gier losowych lub zakładów wzajemnych.

3.11 Gwarancje sądowe

W krajach wysoko rozwiniętych, zwłaszcza w anglosaskim systemie prawnym, pojawiają się często tzw. gwarancje sądowe (ang. court bonds). Wymagane przez system prawny danego kraju od strony postępowania sądowego w przypadku, gdy chce ona uzyskać określone przywileje, skorzystać z określonego prawa. Gwarancja zabezpiecza drugą stronę na wypadek poniesienia przez nią szkody z tytułu wykorzystania przez adwersarza danego przywileju. Gwarancji podlegają również ewentualne koszty sądowe, które muszą być zapłacone na rzecz organu sądowego. Przykładem takiej gwarancji może być dokument gwarantujący zapłacenie przez stronę pozwaną kwoty będącej przedmiotem sporu, składany w sytuacji, gdy sąd zezwala, aby majątek, którym rozporządza, nie był przedmiotem zajęcia na poczet zabezpieczenia.

3.11.1 Gwarancja właściwego administrowania

Jest to typ gwarancji spotykany w sytuacji, gdy dany podmiot prowadzi sprawy innego podmiotu (z mocy prawa lub na podstawie umowy). Osoby trzecie zainteresowane właściwym prowadzeniem spraw danego podmiotu (np. posiadające wierzytelności w stosunku do podmiotu, którego interesy są prowadzone), narażone są na ryzyko złego zarządzania przez administratora – stąd gwarancje te nazywane są gwarancjami właściwego administrowania (ang. administation bonds), zaś na rynku amerykańskim funkcjonują jako (ang.) fuduciary bonds. Przykładami administratorów są: zarządcy przymusowi, nadzorcy sądowi (np. w postępowaniu układowym), syndycy masy upadłościowej (w postępowaniu upadłościowym).

3.12 Gwarancje finansowe

Jest to typ gwarancji (ang. financial guarantees) zabezpieczającej zwrot pożyczonych pieniędzy, udzielonego kredytu (hipotecznego, konsumpcyjnego). Ze względu na gwarantowany przedmiot, uznawane są za najbardziej ryzykowne i rzadko udzielane przez instytucje gwarantujące. Niektórzy autorzy zaliczają również do tej grupy: gwarancje spłaty czynszów leasingowych, gwarancje zapłaty za wynajem rzeczy oraz gwarancje municypalne.

3.12.1 Gwarancje municypalne

Dokument wydany na zlecenie podmiotów publicznych, będący zabezpieczeniem emitowanych instrumentów finansowych, określa się mianem gwarancji municypalnych (ang. municipal bonds). Zakład ubezpieczeń gwarantuje na rzecz kupujących papiery wartościowe (np. obligacje komunalne), iż zostaną one wykupione przez emitenta w ustalonej wysokości i terminie.

3.12.2 Gwarancje spłaty należności kredytu kupieckiego

Jest to forma ubezpieczenia skierowana do podmiotów posługujących się w swojej działalności, szczególnie handlowej, kredytem kupieckim. Najczęściej występuje w sytuacji, gdy partner handlowy, jako warunek udzielania kredytu (odroczenia spłaty należności), wymaga złożenia gwarancji, czyli poręczenia strony, która zrealizuje należności w sytuacji nie uczynienia tego przez kredytobiorcę. Strona ubiegająca się o jej wydanie musi udokumentować swoją sytuację finansową, rodzaj realizowanych transakcji handlowych i transakcji przewidywanych w okresie, mający podlegać ubezpieczeniu.

Suma ubezpieczenia stanowi podstawę naliczenia składki i winna odpowiadać wartości spodziewanych zobowiązań, powiększonych o roszczenia z jakimi może wystąpić kontrahent z tytułu nieterminowej realizacji należności. Instytucja gwarancji kredytu kupieckiego jest jedną z form dodatkowego zabezpieczenia przeprowadzanych transakcji handlowych, ale nie może być traktowana jako forma uwolnienia się od zobowiązań przez ten podmiot.

3.13 Podsumowanie

Gwarancja jako instytucja prawna jest wytworem praktyki międzynarodowego obrotu handlowego, który wykształcił ujednolicony instrument służący zabezpieczaniu i przejęciu ryzyka gospodarczego. Pojawienie się tego typu instytucji było konsekwencją ograniczonej wymagalności roszczeń w międzynarodowym obrocie handlowym. Gwałtowny rozwój handlu (zwłaszcza na przełomie lat 50-tych) i rynku kapitałowego sprawił, że coraz częściej transakcje dokonywane na rynkach światowych przerastają możliwości finansowe kontrahentów, nie wspominając już o ich ewentualnej nieuczciwości. Dodatkowo ogromny wpływ na wzrost ryzyka w handlu międzynarodowym ma także brak stabilności politycznej. Międzynarodowy sukces tego rodzaju zabezpieczenia wynika między innymi z pewności jaką uzyskują strony kontraktu obwarowanego gwarancją, która zapewnia terminową i pełną realizację zaciągniętych zobowiązań. Powszechne stosowanie instytucji gwarancji w stosunkach handlowych spowodowało wykształcenie się stałej praktyki, która opiera się na jednolitych zwyczajach, tj. wzorcach umownych opracowanych i wydanych w 1997 r. przez Międzynarodową Izbę Handlową w Paryżu.

W obrocie gospodarczym gwarancje wystawiane przez zakłady ubezpieczeń odgrywają coraz większą rolę. Tendencja ta umacnia się, czego przykładem są zmiany prawne, na przykładzie których widać, iż ustawodawca również zaczyna doceniać zalety tej instytucji. Za przykład mogą posłużyć zmiany ustawy z dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych, które zrównały rolę gwarancji wystawianych przez banki i zakłady ubezpieczeń w celu ochrony roszczeń podmiotów publicznych organizujących przetargi i zlecających wykonanie robót. Wprowadzono również gwarancje ubezpieczeniowe jako pełnoprawne zabezpieczenie dla organizatorów turystyki i pośredników turystycznych oraz interesów Skarbu Państwa z tytułu należności celnych i podatkowych związanych z obrotem towarowym z zagranicą. Procesy integracyjne mające na celu dostosowanie polskiego prawa do obowiązującego na terenie Unii Europejskiej, spowodują rozszerzenie zakresu ustawowego obowiązku składania zabezpieczeń, wśród których gwarancje będą stanowić jeden z podstawowych rodzajów.

Gwarancja ubezpieczeniowa zaczyna być postrzegana równoważnie do gwarancji bankowej, czyli jako pewne zabezpieczenie interesów majątkowych podmiotów będących na rynku.

W celu dostosowania polskiego systemu bankowego do wymogów Unii Europejskiej, parlament w dniu 29 sierpnia 1997 r. uchwalił nową ustawę prawo bankowe. W ustawie tej zawarto nieco odmiennie regulacje dotyczące instytucji gwarancji bankowej. Unormowania te są efektem kilkuletnich doświadczeń związanych z funkcjonowaniem gwarancji bankowej w praktyce.

Ubezpieczenie różnych ryzyk

finansowych

4.1 Ubezpieczenie utraty zysku

Ubezpieczenie przerw w działalności gospodarczej znane jest na świecie od około 100 lat. W przeszłości taką formę pokrycia nazywano pokryciem „utraconych korzyści” lub pokryciem „szkody stanowiącej następstwo”. Jego celem było zwrócenie ubezpieczającemu utraconych zysków w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą oraz dodatkowych kosztów związanych z jej kontynuacją.

{Polska jak to się przedstawia, liczby, dane, cokolwiek}

Ubezpieczenie od ryzyka przerw w działalności gospodarczej jest w znacznej mierze związana z ubezpieczeniem od zniszczeń materialnych. Pokrywa ono szkodę wyrządzona w mieniu ubezpieczającego na skutek zrealizowania się jednego z określonych zdarzeń losowych. Odszkodowanie wypłacone ubezpieczającemu powinno pozwolić mu na odtworzenie zniszczonego mienia do stanu sprzed powstania szkody. W zależności od rodzaju i rozmiarów szkody, działalność gospodarcza zostaje zakłócona lub całkowicie przerwana. Bezpośrednimi skutkami są: spadek przychodów, zaległości w regulowaniu zobowiązań oraz w dłuższym okresie utrata pozycji rynkowej, co w konsekwencji może doprowadzić do bankructwa firmy. Początkowa odbudowa i odtworzenie majątku ze środków uzyskanych z odszkodowania, odbywa się w ograniczonym zakresie – musi minąć pewien okres zanim przywrócona zostanie pełna zdolność produkcyjna.

Powyższym zagrożeniom zapobiega poprawnie zawarte przedmiotowe ubezpieczenie utraty zysku. Polisa business interruption – BI ma rekompensować utracone zyski oraz poniesione przez ubezpieczającego koszty działalności, a także dodatkowe wydatki związane z ograniczeniem rozmiaru szkody lub ze skróceniem czasu osiągnięcia pełnej zdolności produkcyjnej, handlowej bądź usługowej. Pankowski podkreśla, iż w polisie ubezpieczenia utraty zysku powinno zawsze występować postanowienie, na podstawie którego przed zaspokojeniem roszczenia z tytułu przerwy w działalności musi nastąpić rozliczenie lub przyznanie odpowiedzialności z tytułu ubezpieczenia od materialnego zniszczenia.

Ubezpieczenie BI należy do grupy ubezpieczeń finansowych, gdyż dotyczy przyszłych dochodów podmiotu gospodarczego, a w szczególności nieosiągniętego zysku brutto w okresie odszkodowawczym. Straty wynikłe w przypadku realizacji ubezpieczanego ryzyka, mogą zostać sklasyfikowane w następujące grupy:

utraty zysku,
straty w wyniku ponoszenia kosztów stałych,
straty w wyniku poniesienia dodatkowych kosztów (wzrostu kosztów wytwarzania),
straty w wyniku poniesienia kosztów na kontynuowanie działalności.

4.1.1 Charakterystyczne pojęcia

Każde przedsiębiorstwo zobowiązane jest prowadzić rachunkowość według ściśle określonych w prawie norm. Dla zakładu ubezpieczeń, który przyjmuje ryzyko, konieczna jest wnikliwa analiza rachunku zysków i strat. Aby zrozumieć istotę ubezpieczenia utraty zysku wydaje się niezbędne podanie kilku pojęć księgowych.

Podstawowym parametrem pozwalającym na ocenę skali działalności przedsiębiorstwa jest przychód ze sprzedaży. Dla potrzeb ubezpieczenia ryzyka utraty zysku przychód określany jest jako obrót, który według Rucińskiej powinien być zdefiniowany jako: „suma przychodów uzyskanych lub należnych ze sprzedaży wyprodukowanych lub nabytych wyrobów oraz usług w wyniku prowadzonej działalności na terenie lokalizacji objętej ubezpieczeniem”. Składnikami obrotu nie jest czynsz otrzymywany z tytułu wynajmu lokalu ani odsetki od uzyskane z tytułu inwestycji (są one niezależne od działalności przedsiębiorstwa).

Na uzyskanie obrotu składają się takie czynniki jak: koszty stałe, koszty zmienne, zysk netto oraz lista płac.

Koszty zmienne są to wydatki poniesione na zakup towarów, materiałów, półproduktów, koszty energii, transportu, opakowań – inaczej mówiąc wszystkie koszty bezpośrednio związane z procesem produkcji lub koszty nabycia wyrobów, jak również marża od sprzedanych towarów. Nie są ubezpieczane w ramach umowy BI, gdyż w przypadku częściowej lub całkowitej wstrzymanej działalności, koszty te nie mają wpływu na rozmiar szkody.

Koszty stałe nie są bezpośrednio związane z poziomem produkcji – obejmują m. in. koszty administracyjne, koszty zarządu, amortyzacja, odsetki od pożyczek, umowy abonamentowe, składki ubezpieczeniowe. Ich wysokość, bez względu na wielkość produkcji czy sprzedaży, jest stała (niektóre z nich, np. koszty administracyjne mogą ulec zmiejszeniu po wystąpieniu szkody).

Lista płac obejmuje płace wykwalifikowanych pracowników i kadrę zarządzającą. Oczywiste wydaje się, iż bez fachowej i doświadczonej kadry, przedsiębiorstwo nie będzie w stanie szybko powrócić do pełnej sprawności gospodarczej. Z tego względu włączenie listy płac od sumy ubezpieczenia, wydaje się być uzasadnione. Zakład ubezpieczeń może stosować obniżki stawki w przypadku wystąpienia szkody całkowitej.

Rozdzielenie kosztów na stałe i zmienne stwarza często w praktyce niemałe trudności. Brane są pod uwagę takie kryteria jak rozmiar prowadzonej działalności, stosowany system rozliczeń finansowych, źródła finansowania czy specyfika danej branży. Przyjmuje się, iż do kosztów stałych podlegających ubezpieczeniu należy zaliczyć:

usługi obce świadczone w ramach zawartych kontraktów,
koszty najmu i dzierżawy,
koszty obsługi kredytów i innych zadłużeń,
koszty długofalowej polityki reklamowej i marketnigowej,
opłaty licencyjne i patentowe,
usługi telekomunikacyjne,
usługi audytorskie związane z udokumentowaniem i uzasadnieniem wysokości poniesionej szkody,
składki ubezpieczeniowe dotyczące pojazdów mechanicznych,
koszty energii w części niezbędnej do utrzymania firmy niezależnie od poziomu produkcji (około 30% opłat za energię),
amortyzacja mienia nie dotkniętego skutkami zdarzenia losowego.

Pojęcie zysku brutto stosowane w ubezpieczeniu utraty zysku jest odmiennie definiowane w porównaniu z pojęciem przyjętym w rachunkowości. Według D. Bland’a jest to: „kwota nadwyżki nad sumą przychodów, remanentu końcowego oraz produkcji w toku nad sumą kwot remanentu początkowego, produkcji w toku oraz określonych kosztów wytworzenia (kosztów zmiennych)”. Kwoty remanentu początkowego i końcowego oraz produkcji w toku powinny być wykazane zgodnie z zasadami prowadzenia księgowości w danej jednostce, z uwzględnianiem odpisów pomniejszenia ich wartości. Określone koszty wytworzenia stanowią 100% zakupów (pomniejszonych o uzyskane upusty), 100% udzielonych upustów oraz 100% zewnętrznych kosztów transportu.

Zysk netto wystąpi, gdy obrót przewyższa koszty stałe i zmienne, inaczej mówiąc jest to nadwyżka przychodów nad kosztami całkowitymi. W wypadku, gdy obrót spadnie poniżej poziomu kosztów stałych, ubezpieczający poniesie stratę netto. D. Bland’a twierdzi, iż zysk netto to tylko te środki, jakie zostały wygenerowane z prowadzonej działalności gospodarczej.

Okres odszkodowawczy jest to okres, który rozpoczyna się w dniu powstania szkody materialnej i kończy się w momencie, kiedy szkoda przestaje mieć ujemny wpływ na rezultaty działalności firmy, lecz nie trwa dłużej niż określony w umowie tzw. maksymalny okres odszkodowawczy. Umowa ubezpieczenia nie wygasa w momencie odbudowy czy zakupu niezbędnych maszyn, lecz wówczas, gdy zostanie osiągnięty obrót sprzed wystąpienia szkody. Przywrócenie poziomu obrotu może być osiągnięte w przypadku zakupu towarów gotowych, czemu towarzyszy wzrost kosztów wytwarzania. Tym samym, chociaż obrót został przywrócony, szkoda ma nadal wpływ na działalność firmy. Istnieje ograniczenie ekonomiczne, zgodnie z którym zakład ubezpieczeń pokrywa koszty dodatkowe w zakresie w jakim pozwolą one uniknąć utraty zysku większej lub równej wysokości tych dodatkowych kosztów.

Do determinantów horyzontu czasowego przy określeniu maksymalnego okresu odszkodowawczego należą:

możliwość przeniesienia działalności w inne miejsce,
dostępność surowców,
swoboda z jaką lokalizacja może być odtworzona lub zastąpiona,
czas potrzebny do naprawy lub zakupu maszyn,
czas na odzyskanie utraconych klientów.

Rys. 6 Charakterystyczne przedziały czasowe dla ubezpieczenia Business Interruption

Źródło: opracowanie własne na podstawie Jęksa Z., „Ubezpieczenie majątku i zysku firmy”, Poltext, Warszawa 1999, s. 122.

A – początek szkody,

B – wygaśnięcie szkody,

C – planowany wzrost poziomu produkcji w warunkach normalnych.

4.1.2 Przedmiot i zakres ubezpieczenia

Według Rucińskiej przedmiotem ubezpieczenia Business Interruption jest: „ryzyko utraty zysku brutto, jaki ubezpieczający by osiągnął, gdyby nie nastąpiło zakłócenie lub przerwa w prowadzonej działalności gospodarczej wskutek uszkodzenia, zniszczenia lub utraty mienia spowodowanych przez zrealizowanie się takich zdarzeń losowych, jak: ogień, uderzenie pioruna, eksplozja, upadek statku powietrznego”.

Polisa utraty zysku zazwyczaj pokrywa ryzyka wyszczególnione w polisie ogniowej tj.: pożar, uderzenie pioruna, wybuch czy upadek statku powietrznego. Grupę wymienionych ryzyk w skrócie określa się jako FLEXA, będącym zestawieniem pierwszych liter tych ryzyk w języku angielskim: F (ang. fire) – pożar, L (ang. lighting), EX (ang. explosion) – wybuch, A (ang. aircraft fall) – upadek statku powietrznego. Ochroną ubezpieczeniową mogą zostać objęte inne ryzyka jak np. grad, obsunięcie się ziemi, huragan czy kradzież.

E. H. Gamlen i Philips podkreślają, iż standardowa umowa ubezpieczenia BI obejmuje ubezpieczeniem tylko mienie będące w posiadaniu lub użytkowaniu przez ubezpieczającego. Jednak każde przedsiębiorstwo jest w pewnym stopniu uzależnione od określonych dostawców materiałów, towarów lub usług (ang. suppliers extension), klientów (ang. customers extension), instytucji użyteczności publicznej, elektrowni, gazowni, itp( ang. public utilities). Zagrożenia te (zewnętrzne) określane są jako kontyngentowe w przypadku, gdy działalność ubezpieczającego może zostać zakłócana z winy podmiotów współpracujących.

Tradycyjne ubezpieczenie utraty zysku nie obejmowało wszelkich strat związanych ze stratami spowodowanymi nieprawidłowym działaniem internetu. Jednakże coraz więcej przedsiębiorstw, których działalność ściśle związana jest z informatyką, korzysta z tego rodzaju ubezpieczenia. Zgodnie z badaniem przeprowadzonym przez Instytut Informacji Ubezpieczeniowej (ang. Insurance Information Institute), polisy ubezpieczeniowe obejmujące ubezpieczeniem handel w internecie (tzw. e-commerce), zawierały klauzulę, według której ubezpieczyciel pokrywa koszty wysłania konsultantów komputerowych w celu zmodernizowania i uodpornienia systemu komputerowego oraz rekompensuje straty w zysku spowodowane nieprawidłowościami w działaniu stron internetowych.

Dużym zainteresowaniem klientów w krajach Europy Zachodniej cieszą się także polisy, które zapewniają:

pokrycie zysków z przyszłej działalności (ang. advance profits cover), klauzula ta rekompensuje utratę przychodów z działalności, która miała być podjęta w przyszłości, a z powodu ubezpieczonej szkody rzeczowej, doszło do opóźnienia np. uruchomienia nowej linii produkcyjnej, co doprowadzi do strat; maksymalny okres odszkodowawczy w tym wypadku rozpocznie się od dnia planowanego uruchomienia linii, o ile kontrola wykaże, że w normalnych warunkach termin ten byłby dotrzymany
pokrycie danych księgowych (ang. book-keeping data cover) odnosi się do przypadku, kiedy niemożliwe staje się wyegzekwowanie należności od nieuczciwych kontrahentów, w przypadku, gdy zniszczeniu ulegają dane, będące jedynym dowodem zobowiązań wobec firmy.

Specjalną formą ubezpieczenia ryzyka utraty zysku jest tzw. pokrycie kosztów wytwarzania. Dla przykładu przy zmianie siedziby, ponoszone są dodatkowe koszty transportu, usługi pocztowe, instalacja sprzętu komputerowego – ubezpieczenie wzrostu kosztów wytwarzania rekompensuje wydatki poniesione w celu uniknięcia przerw w działalności.

4.1.3 Ocena ryzyka, wyłączenia w umowie ubezpieczenia

Polisa ubezpieczeniowa jest dokumentem stwierdzającym zawarcie umowy pomiędzy zakładem ubezpieczeń a ubezpieczającym. Najistotniejsze z pozycji płacącego składkę wydają się wyłączenia odpowiedzialności osoby przyjmującej ryzyka do ubezpieczenia. Szkody, które nie podlegają odrębnym wyłączeniom w żadnej z polis, lecz pozostają poza zakresem pokrycia standardowej polisy, to na przykład:

niedoubezpieczenie szkody rzeczowej, brak własnych funduszy na natychmiastową odbudowę zniszczonego mienia lub zastąpienie go tymczasowymi środkami własnymi,
różnica pomiędzy wartością remanentu lub urządzenia w czasie wystąpienia szkody, na bazie której wypłacone jest odszkodowanie z tytułu polisy ogniowej, a jego wartością w czasie wymiany,
zepsucie się ocalałych zapasów po zniszczeniu pomieszczenia wskutek szkody materialnej,
koszty sądowe związane z roszczeniami ubezpieczeniowymi,
utrata reputacji firmy.

Przy ocenie ryzyka BI bierze się pod uwagę następujące czynniki:

prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia,
rozmiar prawdopodobnej pojedynczej szkody majątkowej, tzw. PML,
stopień narażenia firmy na ryzyko przerwy działalności związane z lokalizacją obiektów, uzależnieniem działań od poszczególnych części obiektu, celem użytkowania obiektu,
trendy, wahania sezonowe,
długość okresu odszkodowawczego,
rodzaj produkcji, stopień jej specjalizacji,
konkurencję na rynku.

Rys. 7 Wpływ szkody majątkowej i szkody w postaci utraty przychodów na kapitał własny i płynność finansową przedsiębiorstwa

Źródło: opracowanie własne na podstawie Jęksa Z., „Niedocenione ryzyko”, „Asekuracja&Re” 1997, nr 5, s. 18.

Gamlen i Francis wyróżniają dwie grupy ryzyk związane z:

powstaniem szkody,
przerwą w działalności.

Przy ocenie pierwszej wyżej wymienionej grupy brane jest pod uwagę proces produkcyjny i materiały palne w nim używane. Z reguły im większe ryzyko powstania szkody materialnej tym większe ryzyko powstania odpowiedzialności z tytułu polisy BI. Dotyczy to zwłaszcza firm w których wykorzystywany materiałochłonny proces produkcyjny, maszyny wymagają długiej naprawy czy zastąpienia. Może to doprowadzić to wystąpienia „wąskich gardeł” – przestojów lub ograniczeniu produkcji, co z punktu widzenia ubezpieczenia utraty zysku, ma kluczowe znaczenie z dwóch powodów:

są trudne do identyfikacji,
mała szkoda wyrządzona w wyniku „wąskiego gardła” powoduje niejednokrotnie całkowite zatrzymanie produkcji.

Ważnym elementem przy szacowaniu ryzyka w ubezpieczeniu BI jest czynnik czasu, który należy rozumieć jako maksymalny okres w jakim nastąpi przerwa w działalności. Pod uwagę należy z reguły bierze się:

usunięcie pozostałości po szkodzie,
uzyskanie pozwolenia na odbudowę,,
tymczasowy brak materiałów budowlanych,
wyszkolenie personelu,
odzyskanie utraconego rynku,
braku środków kapitałowych.

W ubezpieczeniach majątkowych analizę ryzyka można przedstawić w uproszczeniu w postaci diagramu:

Rys. 8 Schemat zagrożenia ryzyka

Źródło: opracowanie własne na podstawie Staniszka M., „Risk management w ubezpieczeniach majątkowych”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1997, nr 7,8, s. 7.

4.1.4 Zakres i zasady odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń

Określając ogólne warunki ubezpieczenia ryzyka utraty zysku niezbędne jest dokładne określenie zakresu odpowiedzialności ubezpieczyciela. Nie wystarczy zatem, aby w wyniku wystąpienia pożaru czy eksplozji powstała szkoda materialna. Przejęcie odpowiedzialności przez zakład ubezpieczeń wiąże się z ustaleniem następujących warunków:

szkoda musi bezpośrednio odnosić się do ubezpieczonego ryzyka,
osobą zgłaszającą szkodę musi być ubezpieczający wymieniony w polisie,
szkoda musi powstać w mieniu należącym do ubezpieczającego lub będącego w jego posiadaniu,
rodzaj działalności musi zostać opisany w polisie,
lokalizacje na terenie których powstała szkoda, muszą być wymienione w polisie w pozycji „miejsca ubezpieczenia”,
ubezpieczający musi udowodnić, że nastąpiła przerwa w produkcji.

Odszkodowanie może być tylko wypłacone w formie pieniężnej. Celowe wydaje się wykupienie polisy mienia od ognia oraz utraty zysku u tego samego ubezpieczyciela. Każdy dzień zwłoki w odtworzeniu majątku i wszczęciu produkcji powoduje wzrost przyszłego odszkodowania z tytułu polisy BI.

4.1.5 Suma i cena ubezpieczenia

Suma ubezpieczenia jest podstawą do obliczenia składki, stanowiąc jednocześnie górną granicę odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń. W przypadku polisy BI jest ona równa rocznemu zyskowi brutto, który obliczane jest według dwóch reguł:

zysk brutto = obrót – koszty zmienne (na bazie różnicowej),
zysk brutto = zysk netto + koszty stałe (na bazie sumarycznej).

Obliczając sumę ubezpieczenia na bazie sumarycznej, ubezpieczane są koszty stałe i muszą zostać szczegółowo wymienione w polisie. Zastosowanie powyżej formuły wymaga również ich stałej aktualizacji. Zdaniem Rucińskiej metoda pierwsza pozwala uniknąć niedoubezpieczenia, wynikającego z nie wykazania niektórych kosztów stałych, traktowanych jako koszty zmienne.

Obliczenie niezbędnych wielkości odbywa się w roku finansowym poprzedzającym rok w którym zostanie wystawiona polisa. Kalkulacje powinny uwzględniać prognozy, co do wzrostu zysku, inflacji, kurs walutowy.

Wobec konieczności szacowania zysku w długim horyzoncie czasowym, możliwość niedoubezpieczenia jest wysoce prawdopodobna. Gamlen i Philips stosują następujące kroki zapobiegawcze:

przyjąć sumę ubezpieczenia, która przekracza szacunki ubezpieczającego,
pobrać składkę zaliczkową wyliczoną na bazie 75% podwyższonej sumy ubezpieczenia,
wymagał przedstawienia aktualnego zysku brutto uzyskanego w okresie ubezpieczenia.

Na podstawie tych danych skalkulowana zostaje składka. W przypadku nadpłaty składki, zakład ubezpieczeń powinien dokonać zwrotu składki w wysokości do 50% jej wielkości, zaś w przypadku dopłaty nie ustala się górnego limitu.

W ramach polisy BI, suma ubezpieczenia zostaje zmniejszoana o kwotę wypłaconego odszkodowania. Oznacza to, że w przypadku drugiej szkody w okresie ubezpieczenia, suma ubezpieczenia może okazać się niewystarczająca. Gamlen i Philips sugerują, iż strony ubezpieczenia w ramach deklaracji wzajemnej, mogą włączyć klauzulę automatycznego odtworzenia sumy ubezpieczenia, która brzmi: „bez pisemnej zgody ubezpieczającego lub zakładu ubezpieczeń, suma ubezpieczenia nie będzie zredukowana o kwotę wypłaconego odszkodowania”. Ubezpieczający zobowiązuje się do uiszczenia dodatkowej składki z tytułu automatycznego uzupełnienia sumy ubezpieczenia.

W sporadycznych przypadkach zakład ubezpieczeń może wystawić polisę na bazie pierwszego ryzyka, tzn. taką w której ubezpieczający wybiera kwotę zysku brutto, stanowiącej maksymalną wysokość szkody, jaką może ponieść ubezpieczający, nie mającą odzwierciedlenia w rzeczywistym stanie majątku.

D. Bland podaje, iż system ustalania stawek oparty jest o:

ryzyka natury fizycznej,
długość okresu odpowiedzialności,
ryzyko przerw w działalności.

Stawkę w ubezpieczeniu business interruption ustala się na podstawie średniej ważonej w ubezpieczeniu mienia od ognia w odniesieniu do środków trwałych (bez budynków) i środków obrotowych – można przyjąć, iż będzie to stawka za wyposażenie budynków.

{definicja okresu odszkodowawczego}

Należy podkreślić, że okres odszkodowawczy jest nie tylko czasem potrzebnym na odbudowę budynku, zakup maszyn i rozpoczęcie produkcji – jest to również czas na poczynienie obserwacji jak długo szkoda ma wpływ na rozmiar produkcji. W polskie praktyce zakładu ubezpieczeń stosują własny sposób taryfowania, który zależy od ich własnej oceny ryzyka.

4.1.6 Podstawowe zasady likwidacji szkody i ustalenia odszkodowania

Wielkość odszkodowania może być określona w momencie, kiedy przedsiębiorstwo osiągnie na nowo oczekiwane obroty lub na koniec okresu odszkodowawczego przewidzianego w umowie. Stosowane są dwie formuły w odniesieniu do:

spadku obrotu:

odszkodowanie = wskaźnik zysku brutto x spadek obrotu

gdzie:

wskaźnik zysku brutto jest to stosunek zysku brutto do obrotu w roku poprzedzającym rok w którym nastąpiła szkoda (interpretacja: na każdą zaangażowaną jednostkę przypada pewien % straty w przypadku przerwy w działalności powodującej spadek obrotu); jest on kluczem do ubezpieczenia ryzyka utraty zysku,
spadek obrotu to różnica pomiędzy obrotem osiągniętym w okresie odszkodowawczym, a obrotem standardowym,
obrót standardowy to obrót uzyskany w ciągu 12 miesięcy bezpośrednio poprzedzających dzień powstania szkody, który odpowiada okresowi odszkodowawczemu.

Odszkodowanie wyliczone w ww. sposób pozwoli ubezpieczającemu na pokrycie kosztów stałych, wynagrodzeń dla pracowników oraz odzyskanie części utraconego zysku netto.

wzrostu kosztów wytwarzania: jest to kwota dodatkowych nakładów (zgodnie z zasadami klauzuli nie ubezpieczonych kosztów stałych), koniecznie i rozważnie poniesionych w celu uniknięcia lub zmniejszenia spadku obrotu (np. godziny nadliczbowe dla pracowników).

Rucińska podaje rozszerzenie powyżej klauzuli odnoszącej się do nie ubezpieczonych kosztów stałych: „jeśli pewne koszty stałe, związane z prowadzoną działalnością gospodarczą ubezpieczającego nie są ubezpieczone, to kwota podlegająca rekompensacie z tytułu dodatkowych kosztów wytwarzania zostanie wyliczona w takie proporcji, w jakiej zysk brutto pozostaje do sumy zysku brutto i nie ubezpieczonych kosztów stałych”.

Redukcję sumy płatnej w ramach wzrostu kosztów wytwarzania można przedstawić za pomocą wzoru:

zysk brutto ÷ (zysk brutto + nie ubezpieczone koszty stałe)

Po wyliczeniu wszystkich zwiększonych kosztów wytwarzania, obliczana jest kolejna wielkość dana wzorem:

wskaźnik zysku brutto x uniknięnty spadek obrotu („uratowany” obrót)

Uzyskana kwota nie powinna przekroczyć tzw. limitu ekonomicznego, jeżeli tak się zdarzy, oznacza to, iż ubezpieczający w celu przywrócenia produkcji podjął działania, które w jego przekonaniu miały przynieść wymierne korzyści, ale tak się nie stało.

Gamlen i Philips podają, iż odszkodowanie może zostać wyliczone według schematu:

W ubezpieczeniach majątkowych nadmieniona zasada proporcji mówi, że w przypadku, gdy ustalona suma ubezpieczenia jest niższa od wartości ubezpieczenia (wartości mienia), zakład ubezpieczeń odpowiada za szkodę w takim stosunku, w jakim suma ubezpieczenia pozostaje do wartości ubezpieczenia. Odszkodowanie zostaje proporcjonalnie zredukowane o wyliczoną w ten sposób kwotę. Stosownie w ubezpieczeniu utraty zysku zasada ta brzmi, iż jeśli suma ubezpieczenia jest mniejsza od sumy otrzymanej w wyniku pomnożenia wskaźnika zysku brutto do obrotu rocznego, odszkodowanie powinno być proporcjonalnie zredukowane.

Zatem ostateczna kwota do wypłaty powstaje w wyniku następujących czynności:

ustalenia stopy zysku brutto,
zmierzeniu kwoty spadku obrotu (porównanie obrotu w okresie odpowiedzialności z obrotami w okresie standardowym),
kwota spadku obrotu powinna uwzględniać przychody z transakcji uzyskanych poza siedzibą ubezpieczającego,
przemnożenie stopy zysku brutto przez kwotę spadku obrotu.

4.1.7 Perspektywy rozwoju ubezpieczenia ryzyka utraty zysku w Polsce

Coraz więcej zakładów ubezpieczeń oferują ubezpieczenie utraty zysku, co jest związane również z możliwością wyboru rodzaju ubezpieczenia, dostosowanego do indywidualnych potrzeb klienta. Konkurencja w tym segmencie wymusza również ...

Przeszkodami dla rozwoju są m.in. błędna interpretacja pojęć księgowych, nieprawidłowe wyliczanie sumy ubezpieczenia, co może skutkować niedoubezpieczeniem (przyszłe problemy). Na tak młodym rynku, jakim jest rynek polski, brak jest wykwalifikowanej kadry. Co za tym idzie i co było niejednokrotnie podkreślane, istnieje niska świadomość społeczna i jak wskazują badania socjologiczne, Polacy mają skłonność lekceważyć ryzyko.

Omawiając ubezpieczenie Business Interruption nie należy bagatelizować roli brokera ubezpieczeniowego, którego zadaniem jest negocjacja z ubezpieczającym oraz znalezienie jak najlepszej formy ubezpieczenia.

Dalsza ekspansja zależy również od wysiłku samych towarzystw ubezpieczeniowych, ich możliwości finansowych, profesjonalnego doradztwa i kampanii informacyjnej. Wraz z otwarciem się na zachód, akcesją Polski w struktury Unii Europejskiej mogą stać one się popularne, gdyż pomysły...

4.2 Ubezpieczenie kosztów wycofania produktu z rynku

Pierwotnej formy ochrony ubezpieczeniowej dla kosztów wycofania wadliwych produktów z rynku doszukać się można w ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej za produkt. Zwykle zawiera ono klauzulę na podstawie której zakład ubezpieczeń zobowiązany jest do pokrycia ubezpieczonemu wszystkich kosztów, które miały na celu zapobiegnięcie szkodzie lub zmniejszenie jego rozmiarów.

Obecnie przypadki wycofania produktu z rynku to prawdziwa groźba dla producentów – postępującą globalizacja i bezpieczeństwo konsumentów, stwarzają dodatkowe wymogi. Zręczne obsługa tego procesu nie tylko pomniejsza szkodę spowodowaną przez wadliwy produkt, ale też jest dowodem na solidność i profesjonalizm dla hurtowych i detalicznych odbiorców, zwłaszcza, kiedy przyjdzie czas na ponowną dystrybucję i marketing nowych produktów.

Rok 2000 można nazwać przełomowym w dziedzinie ochrony konsumenckiej – wejście w życie dwóch ustaw, znacznie zbliża polskie prawo do obowiązującego w Unii Europejskiej. Ustawa o ochronie niektórych praw konsumenta uregulowała kwestię odpowiedzialności producenta za produkt niebezpieczny, zaś ustawa o ogólnym bezpieczeństwie produktów ustanowiła prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumenta organem sprawującym (przy pomocy Inspekcji Handlowej) nadzór nad bezpieczeństwem produktów, nakładając na producentów i sprzedawców nowe obowiązki. Fundamentalne znaczenie ma fakt, iż całkowite koszty wycofania produktu z rynku, będą w każdym przypadku obciążać producenta lub sprzedawcę. Jedynym wyjątkiem są koszty poddania produktu badaniu we właściwym akredytowanym laboratorium, kiedy to w przypadku stwierdzenia, iż produkt spełnia wymogi bezpieczeństwa, obciążą one organ nadzoru.

4.2.1 Składowe ryzyka

Wprowadzenie na rynek wadliwego produktu niesie ze sobą konsekwencje finansowe tj. wypłaty odszkodowania, spadek sprzedaży, utrata zysku, spadek wartości akcji. Decyzja o wycofaniu produktu nie zależy wyłącznie od wskazanych wyżej konsekwencji. Do oceny ryzyka brane są również pod uwagę takie czynniki jak:

charakter produktu,
stopień złożoności,
wielkość sprzedaży (masowość produktu),
zasięg sprzedaży (lokalna czy międzynarodowa),
możliwość określenia ostatecznego użytkownika,
wielkość i sytuacja finansowa producenta lub sprzedawcy,
okres użytkowania.

W przypadku podjęcia decyzji o wycofanie produktu z rynku, wyżej wymienione czynniki oddziaływają na wielkość przyszłych kosztów telekomunikacyjnych, informacji prasowych, pisemnych zawiadomień, nadliczbowych godzin, transportu i magazynowania, badań, naprawy produktów lub usunięcia. Wadliwość produktu może również dotyczyć jego zapasów, co w ogólnym rachunku znajdą się koszty związane z ich sprawdzeniem, testowaniem, naprawą lub zniszczeniem. Koszty te można określić kosztami wewnętrznego wycofania zapasów.

4.2.2 Formy pokrycia ubezpieczeniowego

Wycofanie produktu z rynku może przyjąć dwie formy:

częściowe (ang. product recall),
całkowite (ang. product withdrawal).

Częściowe wycofanie produktu z rynku może dotyczyć określonej ilości egzemplarzy, jednej serii, czy danej partii, zaś całkowite może być spowodowane możliwością jego zanieczyszczenia.

Ochrona ubezpieczeniowa dotyczy przede wszystkim odpowiedzialności za szkody wynikające z wadliwości produktu – do uzasadnionych kosztów eliminujących możliwość powstania szkody, należy zaliczyć koszty działań podjętych dla wycofania produktu z rynku. Obecnie każda umowa OC za produkt zawiera wyłączenie, które odnosi się do wyżej wymienionych czynności. Brak takiego wyłączenia oznaczać może istnienie przynajmniej częściowej ochrony ubezpieczeniowej w tym zakresie. Wynika to z faktu, iż w obręb roszczeń z tytułu odpowiedzialności cywilnej za produkt mogą zostać wyłączone poniesione przez podmioty poszkodowane, koszty na usunięcie czy zastąpienie wadliwych produktów. Z drugiej strony zamierzone włączenie kosztów wycofania produktu w ramach polisy OC prowadziłoby do wzrostu ceny ubezpieczenia.

Częściowo ryzyko wycofania produktu z rynku może być również pokryte w ramach szczególnych klauzul w umowie odpowiedzialności cywilnej za produkt – w szczególności tzw. klauzul usunięcia i zastąpienia oraz klauzuli pokrycia czystych szkód majątkowych. Pierwsza dotyczy kosztów, jakie osoba trzecia zmuszona jest ponieść w celu usunięcia, demontażu, wyjęcia lub oczyszczenia wadliwego produktu oraz kosztów zastąpienia. Druga odnosi się do wszystkich szkód poniesionych przez osoby trzecie, jakie nie są związane ze szkodą rzeczową lub osobową (np. koszty magazynowania). Powyższe rozwiązania nie stanowią jednak podstawowych form świadczenia ochrony w zakresie ubezpieczenia kosztów wycofania produktu z rynku. Trudno wskazać różnice między tymi dwoma rozwiązaniami, zwłaszcza, kiedy odrębna umowa ubezpieczenia będzie bazować na szczegółowych warunkach ubezpieczenia, dotyczących wyłącznie ryzyka wycofania produktu z rynku. Wpłynie to z pewnością na klarowność i jasność świadczonej ochrony ubezpieczeniowej oraz zakres pokrywanego ryzyka.

Przy omawianiu tego typu ubezpieczenia należy omówić ubezpieczenie od zanieczyszczenia produktów oraz ubezpieczenie „Product response”. Pierwsze obejmuje ochroną koszty wycofania produktu z rynku, o ile następuje ono wskutek przypadkowego zanieczyszczenia lub ich umyślnego skażenia. Dodatkowo może obejmować wymuszenie okupu w rozumieniu wypłat dokonanych w wyniku groźby umyślnego skażenia produktów. Drugie jest połączeniem ochrony ubezpieczeniowej w zakresie wycofania produktu z ochroną w zakresie odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego za szkody powstałe w związku z przeprowadzaną akcją wycofania produktu z rynku. Istnieje możliwość pokrycia przyszłych roszczeń podmiotów z tytułu braku możliwości użycia, wykorzystania wyrobu w którym wadliwy produkt został zamontowany lub którego stanowi integralną część.

4.2.3 Skala świadczonej ochrony ubezpieczeniowej

Podstawowym elementem determinującym zakres ochrony jest specyfika produktu, który musi zostać jasno określony w umowie. Zwykle wyłączane spod ochrony są pojedyncze produkty, prototypy, serie próbne (eksperymentalne), komponenty będące składnikiem skomplikowanych produktów. Ubezpieczane produkty są określane „w czasie” i „terytorialnie”. Określenie „w czasie” odnosi się wyłącznie do momentu wprowadzania produktów na rynek w trakcie trwania polisy, czy również przed jej początkiem (może zostać wskazany okres przed początkiem polisy, którego będzie ona dotyczyć). Należy również sprecyzować terytorialny (geograficzny) zakres ochrony, np. danego kraju, Europy czy całego świata.

Umowne określenie zdarzenia po którym powstaje odpowiedzialność ubezpieczeniowa (ang. trigger of coverage) jest jednym z najistotniejszych czynników zakresu ochrony. Zwykle definicja wypadku ubezpieczeniowego oparta jest na warunku, „iż zastosowanie lub konsumpcja produktów wprowadzonych przez ubezpieczonego na rynek spowodowały lub mogą spowodować uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia, śmierć lub też uszkodzenie czy zniszczenie innej rzeczy”. Koronne wydaje się być postanowienie, aby potencjalna możliwość wyrządzenia szkody mogła być traktowana jako zdarzenie uruchamiające polisę. Gdy ochrona dotyczy również wymuszenia okupu, powyższy warunek powinien obejmować takie zanieczyszczenie, skażenie, czy zmiany ubezpieczanego produktu w wyniku których ubezpieczany produkt przestaje nadawać się do użytku lub konsumpcji, jednakże nie stanie się pod żadnym pozorem niebezpieczny dla konsumentów.

Podstawowe znaczenie dla ubezpieczonego w ramach ubezpieczenia wycofania produktu z rynku ma oczywiście zakres kosztów, jakie zostaną pokryte przez zakład ubezpieczeń. Standardowo są to „podstawowe koszty wycofania” oraz dodatkowo koszty poniesione na sprawdzenie, przetestowanie wycofanych produktów oraz ich zniszczenie (utylizację). W trakcie rozwoju tego ubezpieczenia, jego zakres był stopniowo rozszerzany na kolejne kategorie kosztów, związanych z ryzykiem prowadzenia działalności gospodarczej. Można tu wymienić następujące cztery grypy:

koszty naprawy, zamiany lub zwrotu kontrahentom lub konsumentom ceny nabycia wadliwych produktów (np. koszty transportu)
zysk utracony z powodu mniejszych obrotów,
wydatki poniesione na odzyskanie poprzedniej wielkości obrotów,
kwoty wypłaconych okupów.

Jednakże włączenie do umowy powyższych grup, nie związanych bezpośrednio z ubezpieczanym ryzykiem, staje się problematyczne – stąd też koszty te zwykle są pokrywane jedynie w ramach bardzo ograniczonych limitów.

4.2.4 Okres, suma i warunki ubezpieczenia, udział własny

Podstawowym warunkiem, w oderwaniu od zakresu świadczonej ochrony, jest przedstawienie planu wycofania produktu z rynku. Określone zostają w nim wszystkie główne działania, jakie zostaną podjęte w przypadku zaistnienia konieczności wycofania produktu z rynku. Plan ten zostaje zweryfikowany przez zakład ubezpieczeń i może zostać dołączony do umowy. Szczególnie, gdy ochroną zostaje objęte również zanieczyszczenie produktu, ubezpieczający może zostać zobowiązany do przedstawienia pełnego opisu procedur wykrywających skażenia. Dodatkowo również wymagane są informacje na temat organizacji, sytuacji i historii przedsiębiorstwa w przypadku rozszerzenia ochrony na wypadek wymuszeń okupu.

Zawarty w polisie ubezpieczenia okres ubezpieczenia wyznacza czas w jakim zakład ubezpieczeń będzie pokrywał koszty wycofania produktu z rynku. Poza tym okresem ważny jest również maksymalny czas trwania akcji wycofania produktu. Jest to okres ponoszenia wydatków i kosztów, za które będzie odpowiadała towarzystwo ubezpieczeniowe.

Ustalenie sumy ubezpieczenia jest jednym z najtrudniejszych zadań dla ubezpieczającego podmiotu. Oszacowanie wielkości wszystkich pozycji kosztowych wydaje się niemożliwe, tym bardziej w przypadku rozszerzania ochrony o utracony zysk, naprawy lub zwroty nabywcom kwot związanych z zakupem produktów. Oczywistym ograniczeniem jest wielkość składki, która opłacana jest za produkty pochodzenia przemysłowego (np. motoryzacyjnego, lotniczego). Może ona być podstawowym czynnikiem branym pod uwagę przy określaniu sumy ubezpieczenia.

Odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń jest pomniejszana o udział własny ubezpieczonego, który sam pokrywa ustalony % szkody. Sięga on czasem nawet 25% rozmiaru szkody i jest najwyższy w grupie ubezpieczeń gospodarczych (finansowych).

Spis literatury

Pozycje książkowe:

BLAJER R., „Gwarancje bankowe i ubezpieczeniowe w obrocie międzynarodowym”, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1999.
GAWROŃSKI A., HANDSCHKE J., ŁAŃCUCKI J., SANGOWSKI T., „Ubezpieczenia w handlu zagranicznym”, Poltext, Warszawa 1994.
KUKIEŁKA J., „Ubezpieczenia kredytu”, OLYMPUS, Warszawa1994.
MONKIEWICZ J., „Podstawy ubezpieczeń - produkty”, Poltext, Warszawa 2001.
SANGOWSKI T., „Vademecum pośrednika ubezpieczeniowego”, SAGA, Poznań 1996.
SANGOWSKI T., „Ubezpieczenia gospodarcze”, Poltext, Warszawa 1998.
LEWANDOWSKI D., „Analiza ryzyka kredytowego”, Warszawa 1993.
WĄSIEWICZ A., „Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej”, Branta, Bydgoszcz 1997.
ORĘZIAK L., „Ubezpieczenie kredytów eksportowych w krajach OECD, UE i w Polsce”, Szkoła Główna Handlowa Instytut Gospodarki Światowej Centrum ds. Międzynarodowych Badań Porównawczych, Warszawa 1996.
ZIMMERMAN R., „Gwarancja bankowa”, Lex, Sopot 1999.
JĘKSA Z., „Ubezpieczenie majątku i zysku firmy”, Poltext, Warszawa 1999.

Artykuły:

BRODA M., „Koszty transferu ryzyka”, „Asekuracja&Re” 1997, nr 4, s. 26-29.
KUŁAGOWSKI W., „Ubezpieczenie kosztów wycofania produktu z rynku”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2000 nr 9/10, s. 19-28.
CAPIK M., „Ubezpieczenie utraty zysku Business Interruption”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1997, nr 4, s. 21.
STANISZKA M., „Risk management w ubezpieczeniach majątkowych”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1997, nr 7,8, s. 6-8.
JĘKSA Z., „Niedocenione ryzyko”, „Asekuracja&Re” 1997, nr 5, s. 18-21.
LIWACZ A., MILEWSKI P., „Ubezpieczenia za granicą”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2000, nr 5/6, s. 38-41.
PANKOWSKI Z., „Ubezpieczenia utraty zysku (business interruption)” cz. I”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1998, nr 7/8, s. 54-58.
PANKOWSKI Z., „Ubezpieczenia utraty zysku (business interruption) cz.II”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1998, nr 11/12, s. 61-66.
RUCIŃSKA A., „Ubezpieczanie ryzyka utraty zysku wskutek przerw w działalności gospodarczej (cz. I)”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1996, nr 7,8,9a, s. 57-65.
RUCIŃSKA A., „Ubezpieczanie ryzyka utraty zysku wskutek przerw w działalności gospodarczej (cz. II)”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1996, nr 10,11,12, s. 54-66.
CAPIK M., CAPIK M., „Ubezpieczenie dużych podmiotów gospodarczych I”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1997, nr 8, s. 3-7.
CAPIK M., CAPIK M., „Ubezpieczenie small businessu”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1997, nr 7, s. 3-8.
CIELOCH G., „Leasingowe ABC”, „Leasing” 1995, nr 6, s. 8-9.
CUDNA A., „Ubezpieczenie należności faktoringowych”, „Przegląd ubezpieczeń społecznych i gospodarczych” 2001, nr 10, s. 27-31.
GARLICKI J., „Dostawca na łasce dłużnika”, „Rzeczpospolita” 1994, wyd. z dn. 30 grudnia, s.12.
JASIŃSKI A., „Gwarancje ubezpieczeniowe na rzecz urzędów celnych w świetle przepisów Kodeksu celnego”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1998, nr 6, s. 29-34.
JĘKSA Z., „Kondycja pod kontrolą”, „Asekuracja&Re” 1997, nr 6, s. 32-34.
KARDELA M., SZREDER M. – „Ubezpieczenia finansowe” „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2000, nr 9/10, s. 12-20.
KOMOROWSKI J., „Główne tendencje w polskim sektorze finansowym w procesie transformacji systemowej”, „Pieniądze i Więź” 2001, nr 3 (12), s. 54-62.
KRUKOWSKI J., „Początek i koniec odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń” „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1999, nr 5, s. 30-32.
KUJAWA M., „Ubezpieczenie kredytów eksportowych”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2001, nr ½, s. 27-36.
KUKIEŁKA J., „Gwarancje ubezpieczeniowe”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1998, nr 2, s. 12-15.
KUKIEŁKA J., „Gwarancje z punktu widzenia zakładu ubezpieczeń”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1998, nr 4, s. 29-32.
KUKIEŁKA J., „Ocena gwarancji wystawianej przez zakład ubezpieczeń”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1999, nr 10, s. 18-19.
KUKIEŁKA J., „Regres w ubezpieczeniach finansowych”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 2000, nr 10, s. 36-41.
KUKIEŁKA J., „Ubezpieczenia finansowe – próba uporządkowania pojęć”, „Przegląd ubezpieczeń społecznych i gospodarczych” 1997, nr 5, s. 18-21.
KUKIEŁKA J., „Ubezpieczenia finansowe w Europie”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1997, nr 7, s. 9-11.
KUKIEŁKA J., „Ubezpieczenie transakcji kredytowych”, „Przegląd ubezpieczeń gospodarczych i społecznych” 1998, nr 10, s. 32-35.
KUKIEŁKA J., „Wymagania stojące przed zakładem ubezpieczeń” „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1997, nr 9, s. .
LISOWSKI J., „Ubezpieczenie kontraktów eksportowych w Polsce (cz. I)”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1996, nr 1,2,3, s. 15-17.
LISOWSKI J., „Ubezpieczenie należności faktoringowych” „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1996, nr 7,8,9, s. 29-32.
LIWACZ A., „Faktoring ubezpieczony jako forma współpracy pomiędzy faktorem a zakładem ubezpieczeń”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1998, nr 5,6, s. 12-18.
ŁABNO Z., „Źródła i kierunki tworzenia ryzyka ubezpieczeniowego”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2000, nr 5/6, s. 3-7.
MASNY M., „Rating – cena bezpieczeństwa”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 2000, nr 9, s. 39-41.
MASZYBROCKI M., „Ryzykują nie tylko eksporterzy”, „Rzeczypospolita” 1995, wyd. z dn. 4 stycznia, s. 13.
MASZYBROCKI M., „Ubezpieczenia finansowe”, „Leasing” 1995, nr 10, s.31-36.
MASZYBROCKI M., „Ubezpieczenia finansowe”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1997, nr ¾, s. 12-14, 27-31.
MASZYBROCKI M., „Uciec przed ryzykiem”, Gazeta Bankowa 1994, wyd. z dn. 30 lipca, s. 27.
NOWAK S., SZREDER M., „Stosunek przedsiębiorców do ubezpieczeń finansowych – wyniki badania empirycznego”, „Pieniądze i Wieź” 2001, nr 3 (12), s. 159-172.
NOWATARSKA-ROMANIAK B., TARASEK A., „Ubezpieczenie kredytów bankowych zwiększa konkurencyjność bankowości”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2000, nr ½A, s. 13-18.
PACUD R., „Zakres ubezpieczenia finansowego”, „Przegląd ubezpieczeń społecznych i gospodarczych” 2001, nr 8, s. 25-28.
PASTUSIAK R., WIETESKA S., „Ubezpieczenia kredytu jako sposób zabezpieczenia jego spłaty”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1997, nr 5/6, s. 8-11.
PIWECKI M., RYBAK P., „Faktoring zamiast kredytu”, „Leasing” 1996, nr 9, s.22-25.
SOŁHAJ P., „Gwarancja bankowa a gwarancja ubezpieczeniowa”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1996, nr 4,5,6, s. 63-66.
STELLMASZYK H., „Ubezpieczenie ryzyk finansowych”, „Leasing” 1996, nr 6,
s. 31-33.
SYPNIEWSKI P., „Leasing a ubezpieczenia”, „Leasing” 1995, nr 9, s. 33-35.
ŚLIPERSKI M., „Bariery rozwoju ubezpieczeń kredytowych w Polsce”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2000, nr 5/6, s. 32-33.
TOKARSKI A., TOKARSKI M., „Faktoring jako krótkoterminowy instrument poprawy przepływu środków pieniężnych w małych i średnich przedsiębiorstwach”, „Firma i Rynek” 2001, nr 3 (20), s. 88-95.
TONDERSKA A., „Rozwój ubezpieczeń finansowych w Polsce”, „Wiadomości ubezpieczeniowe” 1999, nr ½, s. 19-24.

Akty prawne:

Ustawa „O działalności ubezpieczeniowej” z 28 lipca 1990 r. (tekst jednolity Dz. U. nr 11 z 2 lutego1996 r.).
Załącznik od ustawy „O działalności ubezpieczeniowej” z 28 lipca 1990 r. (Dz. U. z 1990 r. nr 59).
Ustawa „Prawo bankowe” z 29 sierpnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. nr 140).
Ustawa „O ubezpieczenia majątkowych i osobowych” z 20 września 1984 r. (Dz. U. z 1984 r. nr 45 i z 1989 r. nr 30).
Ustawa „O gwarantowanych przez Skarb Państwa ubezpieczeniach kontraktów eksportowych” z 7 lipca 1994 r.(Dz. U. nr 86 z 5 sierpnia 1994 r).

Spis ilustracji

Umowa ubezpieczenia należności faktoringowych na rzecz faktora.
Umowa ubezpieczenia należności faktoringowych na rzecz faktoranta.
Umowa ubezpieczenia należności faktoringowych na rzecz faktora i faktoranta.
Mechanizm ubezpieczenia należności sprzedaży ratalnej.
Mechanizm ubezpieczenia należności leasingowych.
Mechanizm funkcjonowania gwarancji ubezpieczeniowej.
Wpływ szkody majątkowej i szkody w postaci utraty przychodów na kapitał własny i płynność finansową przedsiębiorstwa.
Schemat zagrożenia ryzyka.

Michalik L., Seliga D., „Podstawy ubezpieczeń - produkty”, tom II pod redakcją Monkiewicza J., Poltext, Warszawa 2001, rozdział VIII, s. 281.

Tak zaczęły powstawać pierwsze firmy asekuracyjne ubezpieczające Skarb Państwa od strat wynikających z niewypłacalności urzędników.

Z tym zakładem związany był Paulo Saugunetti – autor pierwszego podręcznika dotyczącego ubezpieczenia kredytu, określany mianem „ojca ubezpieczeń finansowych”.

Jest to największa działająca obecnie organizacja zrzeszająca towarzystwa ubezpieczeń finansowych (druga to Unia Berneńska zrzeszająca ubezpieczycieli publicznych). Por. Kukiełka Jacek, „Ubezpieczenia finansowe w Europie”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1997, nr 7, s. 9.

Pomoc ta była realizowana według „planu Marshalla” realizowanego w ramach Europejskiego Programu Odbudowy w latach 1948-1952 (Polska z niego za „namową” ZSRR zrezygnowała).

Wąsiewicz A., „Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej”, Branta, Bydgoszcz 1997, s. 169-172.

Tonderska A., „Rozwój ubezpieczeń finansowych w Polsce”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1999, nr ½, s. 19.

Za przykłady mogą posłużyć: ubezpieczenie spłaty kredytu bankowego oferowane od 1990 r. przez TUR „Polisa” SA czy gwarancje zapłaty należności celno-podatkowych wprowadzone na rynek w 1992 r., przez ZUiR „Polonia” S.A.

Do największych należy, utworzona w 1991 roku i specjalizująca się w ubezpieczeniach kredytu eksportowego, Korporacja Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych S.A. (KUKE S.A.).

Istotę i charakter ubezpieczeń gospodarczych oddaje najbardziej definicja prawna ubezpieczeń określona m.in. w art. 805 polskiego k.c. według którego: „Przez umowę ubezpieczenia zakład ubezpieczeń zobowiązuje się spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę”.

Pacud R., „Zakres ubezpieczenia finansowego”, „Przegląd ubezpieczeń społecznych i gospodarczych” 2001, nr 8, s. 25.

Nowak S., Szreder M., „Stosunek przedsiębiorców do ubezpieczeń finansowych – wyniki badania empirycznego”, „Pieniądze i Wieź” 2001, nr 3 (12), s. 159.

Założenie te poczynił Kukiełka J., „Ubezpieczenia finansowe – próba uporządkowania pojęć”, „Przegląd ubezpieczeń społecznych i gospodarczych” 1997, nr 5, s. 18.

Sangowski T., „Vademecum pośrednika ubezpieczeniowego”, SAGA, Poznań 1996, s. 239.

Dla R. Pacuda ubezpieczenie finansowe to „takie urządzenie, które zabezpiecza pokrycie potrzeb majątkowych wywołanych przez niekorzystny przebieg procesów gospodarczych w drodze rozłożenia ciężaru tego pokrycia na wiele jednostek, którym te same zdarzenia zagrażają”.

Szerokie rozumienie następstw określonych ryzyk jest niezwykle przydatne w działalności brokerskiej.

Za przykład może posłużyć ubezpieczenie morskie w których można wskazać, iż występują dwa podejścia wyznaczające różny ich zakres ubezpieczenia. Ubezpieczenie wet marine obejmuje wyłącznie statki i przewożone na pokładach towary. Zakres ten wynika z teoretycznego podejścia, uwzględniającego specyfikę tego ubezpieczenia. Z kolei ubezpieczenie entire marine obejmuje statki (CASCO) i przewożone na pokładach towary (CARGO), a także całą infrastrukturę i ryzyka komplementarne, do których m.in. zalicza się ubezpieczenie pasażerów i kosztów leczenia, OC i NW. Takie podejście ma charakter pragmatyczny.

Pacud, jw., s. 25.

Na podstawie załącznika do „Ustawy o działalności ubezpieczeniowej” można wskazać przykłady zdarzeń asekurowanych przez ubezpieczenie finansowe, ale trudno wskazać ustawowy zakres ubezpieczeń finansowych.

Warto zwrócić w tym miejscu uwagę, iż terminy tj. „ubezpieczenie finansowe” ani tym bardziej „ubezpieczenia finansowe” nie mają charakteru legalnego.

Załącznik od ustawy w/w z dnia 28 lipca 1990 r. (Dz. U. z 1990 r. nr 59, poz. 344 ze zm.), oparty na Aneksie do Pierwszej Dyrektywy Rady Wspólnoty Gospodarczej z dnia 24 lipca 1973 r., w sprawie koordynacji ustaw, rozporządzeń i przepisów administracyjnych dotyczących podejmowania i prowadzenia bezpośredniej działalności ubezpieczeniowej poza ubezpieczeniami na życie.

Zabieg ten znajduje jednak uzasadnienie, zważywszy, że ogólna niewypłacalność prowadzi do faktycznego wykorzystywania cudzych środków przy prowadzeniu działalności gospodarczej. Wykorzystanie cudzych środków stanowi – przynajmniej w sensie ekonomicznym – o kredytowaniu działalności. Dla przykładu zatrzymanie cudzych środków w ramach własnej organizacji finansowej przedsięwzięcia nie jest jednak realizowane w ramach porozumienia kredytowego (np. kredyt kupiecki), lecz wręcz wbrew woli wierzycieli, którzy do momentu uregulowania należności, faktycznie kredytują danego dłużnika.

Por. Nowak i Szreder, jw., s.161.

Propozycje, co do podziałów wymienia: Kukiełka J. „Ubezpieczenia kredytu” OLYMPUS, W-wa 1994, s. 17-18.

Zaliczenie gwarancji do ubezpieczeń finansowych nie prowadzi do „rozmycia” analizowanego przedmiotu ubezpieczeń, ale do uporządkowania sposobu postrzegania tej usługi ubezpieczeniowej. Wyróżnienie zasad: ubezpieczeniowej i gwarancyjnej, pozwala wskazać dwie zasadnicze formy ubezpieczeń finansowych: formę ubezpieczenia i formę gwarancji (patrz również punkt 1.6).

Ubezpieczenie kredytu czy też ubezpieczenie zysku posiada zasadniczo odmienny kształt od gwarancji ubezpieczeniowej, a wszystkie te urządzenia zalicza się do ubezpieczeń finansowych.

Por. Kukiełka, jw., s. 19.

Kardela M., Szreder M., „Ubezpieczenia finansowe”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2000, nr 9/10, s. 13.

Pacud w artykule „Zakres ubezpieczenia finansowego” zastrzega, iż budowanie zakresu przedmiotu ubezpieczenia finansowego w oparciu o regulacje prawne jest zabiegiem raczej niewłaściwym, przy którym istnieje ryzyko powielania błędów występujących przy niedoskonałym procesie stanowienia prawa. Uwzględniając jednak utrwaloną przez istniejące regulacje świadomość powszechną, nie można pominąć ukierunkowań płynących z obowiązującego prawa, które mogą pośrednio określać, czym jest ubezpieczenie finansowe.

Por. Pacud, jw., s. 26. Piszą również o tym Kardela i Szreder („WU” 2000, nr 9/10, s.13), którzy, uważają iż nie byłoby najlepszym rozwiązaniem traktowaniem wszystkich ubezpieczeń majątkowych jako ubezpieczenia finansowe, gdyż te pierwsze odnoszą się do bardzo bogatego zbioru ryzyk i dlatego warto wśród niech wyodrębnić te, które ściśle dotyczą procesów finansowych.

Najczęściej udział własny jest ustalany na poziomie 20%, co oznacza, iż z każdej zaistniałej szkody wierzyciel otrzymuje odszkodowanie w wysokości 80% należnej kwoty; umowy ubezpieczenia, w których udział własny wierzyciela wynosi 50% (czyli ryzyko jest podzielone między zakład ubezpieczeń i wierzyciela w równych częściach) nazywane są umowami partnerskimi.

Por. Michalik, Seliga, „Ubezpieczenia finansowe”, jw., s. 288-289.

Por. Maszybrocki M., „Ubezpieczenia finansowe”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1997, nr ¾, s. 13.

Konieczne jest posiadanie przez zakład ubezpieczeń rozbudowanej bazy danych o podmiotach gospodarczych, w razie potrzeby korzystanie z baz zewnętrznych (np. agencji informacji gospodarczej) lub z systemu wymiany informacji z innymi podmiotami (bankami, innymi towarzystwami ubezpieczeniowymi).

Stosowane są bardzo często wskaźniki finansowe tj.: w. płynności, zyskowności, zadłużenia, obrotowości.

Bardzo pomocne okazują się systemy podejmowania decyzji jak np. analityczne systemy eksperckie, systemy automatycznie podejmowanych decyzji o ryzyku kredytowym, tzw. systemy scoringowe.

W związku z powyższym konstrukcja umowy ubezpieczenia winna przewidywać, wskazywać i bardzo dokładnie określać sytuację, które mogą nastąpić. W żadnym przypadku nie może być zestawem ogólników opierając się na założeniu, że klient i ubezpieczyciel oceniają ryzyko za zbyt małe i zakładają, że nie będzie konieczności wypłaty odszkodowania. W wyniku czego powstała umowa ubezpieczenia nie doprecyzowuje wielu przypadków, które mogą zaistnieć.

Przez działalność bankową rozumie się analizę wiarygodności kredytowej.

Kukiełka J. „Wymagania stojące przed zakładem ubezpieczeń” „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1997, nr 9, s. 15.

Dotyczy grupy 15 w dziale II wskazanej w załączniku do „Ustawy o działalności ubezpieczeniowej”.

Umowy nazwane to np. umowa najmu, sprzedaży, dzierżawy, pożyczki, darowizny czy poręczenia.

Art. 81 Ustawy z dnia 29.08.1997 r. – „Prawo bankowe” (Dz. U. z 1997 r. nr 140, poz. 939).

Blajer R., „Gwarancje bankowe i ubezpieczeniowe w obrocie międzynarodowym”, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1999, s. 19-22.

Dotyczy cytowanego załącznika do „Ustawy o działalności ubezpieczeniowej”, patrz również s. 6.

Por. Michalik, Seliga, jw., s. 293.

Podział ten pochodzi z załącznika do „Ustawy o działalności ubezpieczeniowej” z 1990 r. z późn. zm.

Ryzyko to często określane jest w literaturze mianem ryzyka kredytowego, por. Sangowski T. (red.), „Ubezpieczenie gospodarcze”, Poltext, Warszawa 1998, s. 222.

Kluczową rolę odgrywa kontrola ryzyka, która może odbywać się poprzez wypracowanie i modyfikowanie procedur oceny wiarygodności kredytobiorcy, wypracowanie szybkich i skutecznych metod reakcji na wszelkie nieprawidłowości w spłacie zobowiązań. Działanie te mogą jedynie ograniczyć ryzyko kredytowe, ale nie są w stanie go wyeliminować. Por. Lewandowski D., „Analiza ryzyka kredytowego”, Warszawa 1993, s. 101.

Por. Kukiełka J., „Ubezpieczenie transakcji kredytowych”, „Przegląd ubezpieczeń gospodarczych i społecznych” 1998, nr 10, s. 32.

Dotyczy to szczególnie transakcji kredytowych dokonywanych w handlu zagranicznym.

Gawroński A., Handschke J., Łańcucki J., Sangowski T., „Ubezpieczenia w handlu zagranicznym”, Poltext, Warszawa 1994, s. 170.

Nowatarska-Romaniak B., Tarasek A., „Ubezpieczenie kredytów bankowych zwiększa konkurencyjność bankowości”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2000, nr ½A, s. 13-18.

Pojęcie to również można zdefiniować jako ubezpieczenie, w którym ubezpieczyciel przejmuje na siebie część ryzyka związanego z nieotrzymaniem, od określonych dłużników oraz w wyniku zaistnienia sprecyzowanych zdarzeń, ekwiwalentu za udzielony przez kredytodawcę kredyt; zob. Kukiełka J., „Ubezpieczenie kredytu”, s.14.

W praktyce stosuje się również tzw. ubezpieczenie mieszane; por. Kujawa M., „Ubezpieczenie kredytów eksportowych”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2001, nr ½, s. 30,31.

Największy wkład przypisuje się Cuthbert-owi Heath, który w latach dwudziestych XX wieku, jako dyrektor angielskiego towarzystwa ubezpieczeniowego Trade Company, sformułował słynne osiem postulatów, dotyczących udzielania ochrony ubezpieczeniowej, której przedmiotem był kredyt; zob. Kukiełka, jw., s. 33.

Szczególnie niebezpieczna jest kumulacja ryzyka wynikająca z ogólnej zmiany koniunktury gospodarczej w danym kraju, widoczne zwłaszcza w ubezpieczeniach kredytu eksportowego; pomocną rolę odgrywają reasekuracja ryzyk ubezpieczeniowych i interwencyjna rola państwa.

Niektóre z omawianych zasad zostały nakreślone przy omawianiu charakterystyki ubezpieczeń finansowych, zob. Minimalizacja ryzyk, s. 12,13; por. Kukieła, jw., s. 33-40, Sangowski, jw., s. 224.

Zasady, które nie dotyczą wyłącznie ubezpieczenia kredytu, mają uniwersalny charakter w prowadzeniu ubezpieczeń finansowych.

Wyjątkiem jest rynek brytyjski, gdzie mechanizm ten jest częściej stosowany, Kukiełka, jw., s. 54.

W ubezpieczeniach finansowych, w tym również ubezpieczeniu kredytu, koszty te są na ogół wyższe, niż przy prowadzeniu innych ubezpieczeń majątkowych, ze względu na skomplikowane procedury i indywidualny charakter umowy ubezpieczenia.

Polskie przedsiębiorstwa decyzje o rozpoczęciu kredytowania odbiorcy uzależniają od dotychczasowych doświadczeń we wzajemnej współpracy. W drugiej kolejności firmy udzielające kredytów oczekują przedstawienia różnych dokumentów, mniej zaś korzysta ze źródeł zewnętrznych. Czynnikami branymi pod uwagę są również: długość istnienia firmy na rynku, fakt, że kredytobiorca posiada wielu stałych klientów oraz biznesowe kontakty w innych sferach. Wyniki przeprowadzonego badania przez Indicator pozwalają stwierdzić, że droga do uzyskania kredytu handlowego nie jest nadzwyczaj trudna; zob. Garlicki J., „Dostawca na łasce dłużnika”, „Rzeczpospolita” 1994, wyd. z dn. 30 grudnia, s.12.

Kukiełka, jw., s. 65.

Por. Komorowski J., „Główne tendencje w polskim sektorze finansowym w procesie transformacji systemowej”, „Pieniądze i Więź” 2001, nr 3 (12), s. 58.

Dla przykładu Trade Indemnity gromadzi informacje o około 15 mln firm na całym świecie z czego 1 mln znajduje się na terenie Wielkiej Brytanii. Spośród innych źródeł informacji wykorzystywanych przez ubezpieczycieli kredytu wymienia się: wyspecjalizowane agencje informacyjne (np. Dun&Bradstreet, Intercredit), instytucje zajmujące się analizą ryzyka (np. Association of Political Risk Analysis – ARPA, International Country Risk Guide – ICRG), organizacje międzynarodowe i regionalne (np. Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Organization for Economic Co-operation and Development – OECD), banki, inne towarzystwa ubezpieczeniowe, zewnętrzne bazy danych (np. International Economic Appraisal Service), ambasady, publikowane sprawozdania finansowe, prasę fachową (np. „The Economist”) oraz samych klientów z którymi współpraca w wymianie informacji przebiega dwukierunkowo.

Rating to wycena ryzyka instrumentów finansowych, przedsiębiorstw i kierunków inwestowania. Coraz częściej na ryzyko będące przedmiotem analizy ilościowej patrzy się jak na zjawisko jakościowe o złożonej strukturze uwarunkowanej czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi; por. Komorowski J., jw., s. 58.

Podział ten został nakreślony przy omawianiu podstaw prawnych dla funkcjonowania ubezpieczeń finansowych na terenie Polski (s. 8). W literaturze za kryterium przyjmuje się również stosunki kredytowe, które można podzielić na kilka rodzajów: kredyt finansowy, towarowy, zaliczkowy, kaucyjny, zaufania oraz w nich wyróżnić odpowiednie podgrupy, np. dla kredytu finansowego można wyróżnić kredyt bankowy, hipoteczny, konsumpcyjny. Zob. Kukiełka J., jw., s. 27-28.

Kukiełka J., „Regres w ubezpieczeniach finansowych”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 2000, nr 10, s. 36-41.

Por. Brocka G., „Ubezpieczenia finansowe”, [w:] „Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej”, praca zbiorowa pod. red. Wąsiewicza A., Branta, Bydgoszcz 1997, s. 177; por. Kukiełka, jw., s. 31-32.

67a Umowy leasingowej nie ma w polskim prawie cywilnym, przez leasing należy rozumieć oddanie w użytkowanie przedmiotu (maszyny, urządzenia, pojazdu) przez leasingodawcę na rzecz leasingobiorcy, który ponosi opłaty za jej użytkowanie; por. Cieloch G., „Leasingowe ABC”, „Leasing” 1995, nr 6, s. 8.

b Ubezpieczenie sprzedaży ratalnej i leasingowej rozpatrywane będzie w kontekście ubezpieczenia spłaty należności leasingowych i spłaty rat.

W polskiej praktyce ubezpieczeniowej spotyka się umowy ubezpieczenia w których kredytobiorca jest ubezpieczającym i ubezpiecza kredytodawcę od ryzyka swojej niewypłacalności. Ubezpieczenie to błędnie nazywane jest ubezpieczeniem kredytu kupieckiego, gdyż taką nazwę powinno się stosować tylko w klasycznym ubezpieczenie kredytu w którym ubezpieczającym i ubezpieczonym jest kredytodawca. Powyższy mechanizm zawiera cechy zarówno klasycznego ubezpieczenia kredytu kupieckiego, jak i gwarancji zapłaty wierzytelności, można go nazwać ubezpieczeniem gwarancyjnym; por. Sangowski, „Ubezpieczenia gospodarcze”, s. 228.

Przez pojęcie przewlekła zwłoka należy rozumieć okres w którym dłużnik nie reguluje należności, świadczący o jego trwałej niewypłacalności. Długość tego okresu określona jest w umowie ubezpieczenia i waha się od 30 do 240 dni.

Wysokość składki bywa bardzo różna, w krajach wysoko rozwiniętych oscyluje w granicach 1-1,5% i nie przekracza 2,5% w zależności od podstawy obliczeń i ratingu firmy, kraju przeznaczenia i długości trwania inwestycji lub czasu wysyłki towarów w kredycie eksportowym; por. Pastusiak R., Wieteska S., „Ubezpieczenia kredytu jako sposób zabezpieczenia jego spłaty”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1997, nr 5/6, s. 11; Maszybrocki M., „Ryzykują nie tylko eksporterzy”, „Rzeczypospolita” 1995, wyd. z dn. 4 stycznia, s. 13.

Garlicki J., „Dostawca na łasce dłużnika”, s.12.

Garlicki, jw., s.12.

Por. Gawroński A., Handschke J., Łańcucki J., Sangowski T., „Ubezpieczenia w handlu zagranicznym”, s. 177.

Kolejne zmiany w tym ubezpieczeniu nastąpiły w 1985 r.

Mowa tutaj o wcześniej wspomnianej ustawie z 28 lipca 1990 r. Tekst jednolity. Dz. U. Nr 11 z 2 lutego 1996 r.

Ustawa z dnia 20 września 1984 r. o ubezpieczenia majątkowych i osobowych (Dz. U. Nr 45, poz. 245 i z 1989 r. Nr 30, poz. 160).

Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o gwarantowanych przez Skarb Państwa ubezpieczeniach kontraktów eksportowych. Dz. U. Nr 86 z 5 sierpnia 1994 r.

Kujawa M., „Ubezpieczenie kredytów eksportowych”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2001, nr ½, s. 29.

Kujawa M., jw., s. 32.

Ze względu, iż gwarancja jest zobowiązaniem abstrakcyjnym musi być zapłacona na wezwanie.

Oręziak L., „Ubezpieczenie kredytów eksportowych w krajach OECD, UE i w Polsce”, Szkoła Główna Handlowa Instytut Gospodarki Światowej Centrum ds. Międzynarodowych Badań Porównawczych, Warszawa 1996, s. 4.

Lisowski J., „Ubezpieczenie należności faktoringowych” „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1996, nr 7,8,9, s. 29.

W latach 1990-91 przeciętny cykl rozliczeniowy trwał nie więcej niż 7 dni, w roku 1992 wydłużył się do 14 dni, 1993 do około 21 dni, a w roku 96 już około od 30 do 60 dni, zob. Lisowski J., jw., s.30.

Tokarski A., Tokarski M., „Faktoring jako krótkoterminowy instrument poprawy przepływu środków pieniężnych w małych i średnich przedsiębiorstwach”, „Firma i Rynek” 2001, nr 3 (20), s. 91-92.

Por. Piwecki M., Rybak P., „Faktoring zamiast kredytu”, „Leasing” 1996, nr 9, s.25.

Całkowity obrót faktoringowy w Polsce w 1999 roku wyniósł 607 mln USD i dotyczył w większości obrotu krajowego, który wyniósł 587 mln USD. Z krajów Europy Środkowo-Wschodniej osiągnął po Czechach drugą wielkość; zob. Tokarski A., Tokarski M., jw., s. 92.

Cudna A., „Ubezpieczenie należności faktoringowych”, „Przegląd ubezpieczeń społecznych i gospodarczych” 2001, nr 10, s. 28.

Cudna, jw., s. 29.

Liwacz A., „Faktoring ubezpieczony jako forma współpracy pomiędzy faktorem a zakładem ubezpieczeń”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1998, nr 5,6, s. 12-18.

Na podstawie art. 410 k.c. w związku z art. 405 k.c. i art. 481 k.c. zwrot odszkodowania przysługuje zakładowi ubezpieczeń wraz z ustawowymi odsetkami.

Swoboda stron przy ustalaniu początku odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń jest w pewnym stopniu ograniczona w ubezpieczeniach obowiązkowych. Ogólne warunki ubezpieczeń obowiązkowych określa w drodze rozporządzenia Minister Finansów (art. 5 ustawy o działalności ubezpieczeniowej z 28 lipca 1990 r.). Zob. Krukowski J., „Początek i koniec odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń” 1999, nr 5, s. 30.

Por. Brocka G., „Ubezpieczenia finansowe”, [w:] „Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej”, s. 178.

Por. Sangowski T., „Ubezpieczenia gospodarcze”, s. 231.

Sypniewski P., „Leasing a ubezpieczenia”, „Leasing” 1995, nr 9, s. 33.

Sypniewski P., jw., s. 34.

Śliperski M., „Bariery rozwoju ubezpieczeń kredytowych w Polsce”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2000, nr 5/6, s. 32.

Śliperski M., jw., s. 33.

Por. Sangowski T., „Ubezpieczenia gospodarcze”, Poltext, Warszawa 1998, s, 234.

Zob. Kukiełka J., „Gwarancje ubezpieczeniowe”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1998, nr 2, s. 12.

Por. Kukiełka J., jw., s. 13.

Zob. Sangowski T., jw., s. 235.

Sołhaj P., „Gwarancja bankowa a gwarancja ubezpieczeniowa”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1996, nr 4,5,6, s. 64.

Por. Kukiełka J., „Gwarancje z punktu widzenia zakładu ubezpieczeń”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1998, nr 4, s. 30.

Zob. Maszybrocki M., „Uciec przed ryzykiem”, Gazeta Bankowa 1994, wyd. z dn. 30 lipca, s. 27.

Por. Kukiełka J., „Regres w ubezpieczeniach finansowych”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 2000, nr 10, s. 38.

Tekst jednolity: Dz. U. z 1998 r. nr 119, poz. 773.

Rozporządzenie Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 30 grudnia 1994 r. w sprawie ustalenia wartości robót budowlanych do których konieczne jest zabezpieczenie należytego wykonania umowy oraz form tego zabezpieczenia – Dz. U. z 1994 r. nr 140, poz. 794.

Sangowski T., „Ubezpieczenia gospodarcze”, s. 236.

Michalik L., Seliga D., „Podstawy ubezpieczeń - produkty”, red. Monkiewicza J., s. 304.

Por. Jasiński A., „Gwarancje ubezpieczeniowe na rzecz urzędów celnych w świetle przepisów Kodeksu celnego”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1998, nr 6, s. 30.

Zob. Jasiński A., jw., s. 34.

Michalik, Seliga, jw., s. 303.

Zob. Jęksa Z., „Kondycja pod kontrolą”, „Asekuracja&Re” 1997, nr 6, s. 32.

Nie wymaga się składania zabezpieczenia w przypadku przewozów drogą morską lub powietrzną, przewozów towarów po Renie i innych reńskich trasach wodnych, transportu rurociągami oraz przewozów, które dokonywane są przez krajowe towarzystwa kolejowe (art. 33 Konwencji WTP).

Por. Kukiełka J., „Transakcje w ramach Wspólnej Procedury Tranzytowej”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 2001, nr 7, s. 36.

Wątpliwe wydaje się, zgodnie z ustawą o działalności ubezpieczeniowej, prawo udzielania poręczeń przez zakłady ubezpieczeń. Mylone są bowiem dwie instytucje: poręczenia (które konstytuuje solidarną odpowiedzialność poręczyciela) oraz gwarancja samoistna (nieakcesoryjne zobowiązanie Gwaranta). Więcej na ten temat pisze Kukiełka w art. „Transakcje w ramach Wspólnej Procedury Tranzytowej”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 2001, nr 7, s. 34-37.

Por. Kukiełka, „Gwarancje ubezpieczeniowe”, s. 13.

W tym przypadku przez dosyć nieudaną i chyba nie do końca świadomą konstrukcję prawną ustawodawca wykluczył możliwość składania gwarancji jako zabezpieczenie, próbując w to miejsce wprowadzić ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej koncesjobiorcy; zob. Kukiełka, jw., s. 13.

Capik M., Capik M., „Ubezpieczenie dużych podmiotów gospodarczych I”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1997, nr 8, s. 3-7.

Zimmerman R., „Gwarancja bankowa”, Lex, Sopot 1999, s. 11.

Dz. U. nr 76 z 1994 r. Poz. 344, nr 130 poz. 645, nr 99 z 1995 r. poz. 488 i nr 123, poz. 778 z 1997 r.

Zmiany te dotyczyły ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. O usługach turystycznych, Dz. U. nr 133, poz. 884 z 1997 r.

Ustawa z dnia 9 stycznia 1997 r. – Kodeks celny, Dz. U. nr 23, poz. 117 z 1997 r.; zob. Kukiełka J., „Gwarancje z punktu widzenia zakładu ubezpieczeń”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1998, nr 4, s. 29.

Pankowski Z., „Ubezpieczenia utraty zysku (business interruption)” cz. II”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1998, nr 7/8, s. 54.

Pankowski Z., jw., s. 55.

Rucińska A., „Ubezpieczanie ryzyka utraty zysku wskutek przerw w działalności gospodarczej (cz. I)”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1996, nr 7,8,9a, s. 57-65.

Por. Pankowski Z., jw., s. 56.

Rucińska A., jw. s. 61. Podobną definicję zysku brutto można znaleźć w ogólnych warunkach ubezpieczenia ryzyka utraty zysku stosowanych przez PZU SA, gdzie jest określany jako „różnica pomiędzy wartością obrotu, stanu zapasów na koniec roku obrotowego i produkcji w toku, a wartością zapasów na początek roku obrotowego, produkcji w toku i nie ubezpieczonych kosztów wytwarzania”.

D. Bland podaje, iż okres odszkodowawczy rozpoczyna się z chwilą wystąpienia szkody, jednak nie trwała dłużej niż określony maksymalny okres odszkodowawczy w którym skutki wystąpienia zdarzenia losowego będą miały wpływ na wyniki przedsiębiorstwa (tzn. do momentu w którym wielkość obrotów osiągnie normalny poziom). W praktyce ubezpieczeniowej zawiera się w przedziale od 12 do 36 miesięcy.

Wzrost kosztów wytwarzania rozumiany są jako dodatkowe nakłady, których poniesienie w okresie ubezpieczenia jest niezbędne i uzasadnione wyłącznie w celu złagodzenia spadku obrotu, spowodowanego udowodnioną szkodą.

Por. Pankowski Z., „Ubezpieczenia utraty zysku (business interruption)” cz. II”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1998, nr 11/12, s. 63.

Mowa tutaj o rynku amerykańskim, gdzie firmy obsługujące portale takie jak yahoo.com, amazon.com, narażone są na działanie wirusów komputerowych, wskutek których może nastąpić częściowa lub całkowita przerwa w działalności.

Liwacz A., Milewski P., „Ubezpieczenia za granicą”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2000, nr 5/6, s. 40.

Por. Jęksa Z., „Niedocenione ryzyko”, „Asekuracja&Re” 1997, nr 5, s. 21.

Por. Rucińska A., jw., s. 63.

Zob. Rucińska A., jw. s. 65.

Por. Rucińska A., jw., s. 57.

Rucińska A., „Ubezpieczanie ryzyka utraty zysku wskutek przerw w działalności gospodarczej (cz. II)”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1996, nr 10,11,12, s. 54.

Zakład ubezpieczeń może objąć ochronną przedsiębiorstwo przynoszące stratę, stosując do ustalenia sumy ubezpieczenia formułę: zysk brutto = koszty stałe – strata netto.

Poprzez „niedouzpieczenie” rozumie się zawarcie umowy na sumę niższą od wartości rzeczywistej mienia (osiągniętego zysku).

Umowa ubezpieczenia mienia od ognia i innych żywiołów wg systemu ubezpieczenia na pierwsze ryzyko, polega na tym, że odszkodowanie jest równe szkodzie rzeczywistej bez względu na to czy wartość ubezpieczeniowa w momencie wypadku losowego jest wyższa, równa czy niższa od sumy ubezpieczenia.

Proporcjonalnie zwiększonego jeśli okres odszkodowawczy przekracza 12 miesięcy

Por. Rucińska A., jw., s. 62.

Z badań przeprowadzonych przez GE FRANKONA RE znalazło się 490 przykładów wycofań za okres od stycznia od kwietnia 2000 roku; Kułagowski W., „Ubezpieczenie kosztów wycofania produktu z rynku”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2000 nr 9/10, s. 19.

Ustawa z dnia 2 marca 2000 roku o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za produkt niebezpieczny (Dz. U. nr 22, poz. 271).

Ustawa z dnia 22 stycznia 2000 roku o ogólnym bezpieczeństwie produktów (Dz. U. nr 15 poz. 179).

Por. Kułagowski W., „Ubezpieczenie kosztów wycofania produktu z rynku”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2000 nr 9/10, s. 21.

Por. Kułagowski W., „Ubezpieczenie kosztów wycofania produktu z rynku”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2000 nr 9/10, s. 24.

Kułagowski W., „Ubezpieczenie kosztów wycofania produktu z rynku”, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2000 nr 9/10, s. 24.

1.1 Historia ubezpiecze nawiecie i w Polsce

1.1 Historia ubezpieczeń na świecie i w Polsce

1.2 Pojęcie i zakres ubezpieczeń finansowych

1.3 Prawne podstawy funkcjonowania ubezpieczeń finansowych w Polsce

1.4 Ryzyko gospodarcze jako kategoria konstrukcyjna ubezpieczenia finansowego

1.5 Minimalizacja ryzyk

1.6 Specyfika ubezpieczeń finansowych

1.7 Formy ubezpieczeń finansowych

2.1 Definicja kredytu, etapy rozwoju

2.2 Reguły prowadzenia ubezpieczenia kredytu

2.3 Sposoby udzielania ochrony ubezpieczeniowej, wniosek ubezpieczeniowy

2.4 Ocena i podział ryzyka, składka ubezpieczeniowa

This is a preview of the whole essay

2.5 Regres w ubezpieczeniach transakcji kredytowych

2.6 Ubezpieczenie kredytu krajowego

2.6.1 Ubezpieczenie kredytu bankowego

2.6.2 Ubezpieczenie kredytu towarowego (kupieckiego, handlowego)

2.6.3 Ubezpieczeni kredytu inwestycyjnego

2.6.4 Ubezpieczenie kredytu zaufania

2.7 Ubezpieczenie kredytu w transakcjach handlu zagranicznego

2.7.1 Rys historyczny

2.7.2 Pojęcie ryzyka w eksporcie i jego podział

2.7.2 Klasyfikacja i produkty w ubezpieczeniach kredytu eksportowego

2.7.3 Alternatywne sposoby zabezpieczenia płatności w transakcjach handlowych do ubezpieczenia

2.7.4 Zawarcie umowy, zakres ochrony ubezpieczeniowej, składka ubezpieczeniowa

2.8 Ubezpieczenie należności faktoringowych

2.8.1 Historia, definicja i rodzaje faktoringu

2.8.2 Schematy funkcjonowania umowy ubezpieczenia faktoringu

2.8.3 Przedmiot ubezpieczenia

2.8.4 Wypadek ubezpieczeniowy i szkoda, wyłączenie odpowiedzialności

2.8.5 Odszkodowanie i obowiązki ubezpieczonego

2.9 Ubezpieczenie spłat ratalnych

2.10 Ubezpieczenie należności leasingowych

2.11 Podsumowanie

3.1 Pojęcie i klasyfikacja gwarancji ubezpieczeniowych

Rys. 6 Mechanizm funkcjonowania gwarancji ubezpieczeniowej

3.2 Podział gwarancji ze względu na jej treść

3.3 Gwarancja w stosunku ubezpieczeniowym

3.4 Cechy gwarancji ubezpieczeniowych

3.5 Ubezpieczenie kredytu a gwarancja ubezpieczeniowa

3.6 Regres w gwarancjach ubezpieczeniowych

3.7 Gwarancje kontraktowe

3.7.1 Gwarancja zapłaty wadium (przetargowa)

3.7.2 Gwarancja właściwego wykonania kontraktu

3.7.3 Gwarancja usunięcia wad i usterek

3.7.4 Gwarancja zwrotu zaliczki

3.7.5 Gwarancja zapłaty

3.8 Gwarancje zapłaty należności celnych i podatkowych

3.8.1 Gwarancje w ramach Wspólnej Procedury Tranzytowej

3.9 Gwarancje od sprzeniewierzenia

3.10 Gwarancje koncesyjne (licencyjne)

3.11 Gwarancje sądowe

3.11.1 Gwarancja właściwego administrowania

3.12 Gwarancje finansowe

3.12.1 Gwarancje municypalne

3.12.2 Gwarancje spłaty należności kredytu kupieckiego

3.13 Podsumowanie

4.1 Ubezpieczenie utraty zysku

4.1.1 Charakterystyczne pojęcia

4.1.2 Przedmiot i zakres ubezpieczenia

4.1.3 Ocena ryzyka, wyłączenia w umowie ubezpieczenia

4.1.4 Zakres i zasady odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń

4.1.5 Suma i cena ubezpieczenia

4.1.6 Podstawowe zasady likwidacji szkody i ustalenia odszkodowania

4.1.7 Perspektywy rozwoju ubezpieczenia ryzyka utraty zysku w Polsce

4.2 Ubezpieczenie kosztów wycofania produktu z rynku

4.2.1 Składowe ryzyka

4.2.2 Formy pokrycia ubezpieczeniowego

4.2.3 Skala świadczonej ochrony ubezpieczeniowej

4.2.4 Okres, suma i warunki ubezpieczenia, udział własny

Spis literatury

Spis ilustracji

Document Details

Related Essays

From the data I have received I have chosen to conduct an investigation com...

For my maths coursework on Mayfield high school I have chosen to investigat...

For my coursework I am going to be investigating how students from key stag...

In this coursework I am going to investigate about height and weight of stu...